Ka jingphet shnong jong ki briew na ki thaiñ nongkyndong sha sor ka long kaba jia ha ka pyrthei baroh kawei. Ki daw ba ki phet ka long ka jingbym biang shuh ka kamai kajih, ka jingbym biang ka rep ka riang, ka jingbym don ïa ki lad kiba kham biang ban kamai jakpoh, ka jingdonkam ban phah ïa ki khun ha ki shlem jingpule kiba kham biang bad kumta ter-ter. Ngi shem ba katba nang mih ki snem, ngi shem ba ka jingwan kiew jong ki briew na ki thaiñ nongkyndong sha sor ka la nang bun. Ki don kiba pyrkhat bakla ba ynda la wan sha sor, ka jingim kan kham bha. Bunsien kam long kumta. Ki don bun bah kiba la ngat ha ki jingeh kiba laiphew jait laiphew skit. Ki shnong kiba shabar jong ka sor ki dei ban khlaiñ ha ki liang bapher bapher khnang ba ki para nongshong shnong kim donkam ban wan mareh sha ki jaka sor. Hynrei haba ngi phai pat sha ki khanasamari, ngin shem ïa ki daw ba pynlong ïa ki briew ba kin wan kiew sha sor.
To ngin ïa phai khyndiat sha ka jinglap jong ka khanasamari ba la tip kum ka Socio-Economic Caste Census 2011. Katkum kane ka khanasamari, ha ki thaiñ nongkyndong jong ka jylla Meghalaya, ki la don 4,85,913 tylli ki longïing katba ka jingdon jong ka jaka puta baroh ka long 55,54,849.42 hectare. Na kine ki 4,85,913 ki longïing, tang 1,16,723 tylli lane 24 per cent kiba don la ka jong ka jaka katba 3,69,190 ki longïing lane 74 per cent kim don jaka satia. Kane ka khanasamari ka la lap ruh ba ha baroh kawei ka Ri India ha ki thaiñ nongkyndong, ki don 7,83,78,173 ki longïing lane 44 per cent kiba don jaka katba 10,07,77,240 ki longïing lane 56 per cent kim don jaka satia.
Sa kawei pat ka bynta jong katei ka khanasamari ka long halor ka jingïoh kamai ki longïing longsem. La lap ba ha ka thaiñ Shatei Lam Mihngi (Northeast) baroh kawei, ki don haduh 75.94 per cent ki longïing ha kaba ka jingïoh kamai ba heh duh ka long hapoh ka T. 5,000. Ki don tang 9.38 per cent ki longïing ha kaba uba u nongkamai u ïoh palat T. 10,000 ha ka shi bnai. Ha kane ka thain baroh kawei, 85.54 per cent ki longïing ki don ha nongkyndong bad 14.46 per cent ki don ha sor. Ki don haduh 80,43,896 tylli ki longïing ha ki thaiñ nongkyndong jong kane ka dong Shatei Lam Mihngi. La shem ruh ba ka tyllong jong ka jingïoh kamai ki longïing ha nongkyndong ha ka thaiñ ka dei ka kam bylla ha kaba 39.03 per cent ki don bynta bad kaba bud hadien ka kam bylla ka dei ka kam rep kam riang.
Kine ki jingkheiñ kiba la paw hangne ki la kylla namar katei ka khanasamari ka dei kaba la pyllait ha u snem 2011. Ka jingbun briew ka la nang kiew katba ka jingdon jong ka jaka ka la nang rit. Ka jingdon jong ki briew ki bym don jaka puta ha ki thaiñ nongkyndong ruh ka la nang kiew. Ynda la pynlong sa da ka khanasamari ka bathymmai, lehse kitei ki jingkheiñ jingdiah kin sa kylla lut. Ka jingduk jingkyrduh ka ban ha kiba bun. Haba ngi peit ïa kitei ki jingkheiñ jong u snem 2011, ngin shem ba ka jingïoh kamai ki longïing ka duna bha ha ka thaiñ baroh kawei katba kiba bun ki longïing ki don ha nongkyndong ban ha sor. Lada ngi shim na ka jingkheiñ ba don bad ka Jal Jeevan Mission (JJM), ki don kumba 6 hajar tam ki shnong kiba dei hok ban ïoh bynta na kane ka skhim ha ka jylla jong ngi. Ki nongshong shnong ha Meghalaya baroh kawei ka la kiew sha kumba 33 lak eiei. Ka jingbun jong ki nongshong shnong ka thew ruh ïa ka jingkhia kaba ban ha ka khyndew ka shyiap, ka kamai kajih, ka rep ka riang bad kumta ter-ter.
Kiba donkam ban leh mynta ha ki thaiñ nongkyndong ka long ban pynbiang shwa ïa ka um, bording, surok bad pynbud sa da ki jaka sumar, skul/kolej bad khamtam eh ki ?ad kamai jakpoh kiba kham biang khnang ba ki briew kin lait ban wan bylla shaduh sha sor. Lada lah ban pynbiang lut ïa kine, ngim tharai ba kin don kiba kwah ban iehnoh ïa la ka jong ka shnong bad leit sah shawei pat. Ki lad kamai kim dei ban kut tang ha ka rep ka riang namar kane ka kam ka don la ka jong ka jingma na ka jingshah pynjulor ha ka mariang. Ki nongrep ki barit kin ym lah ban kot bor ban buria ïa kaei kaba ki la duh na ka jingshah lynshop ka mariang. Ka sorkar ka ai jingïarap shi troh katba ka jingduh ka long shi khoh. Kiba bun hi imat ki la salia ban rep ban riang namar ka jinglut ka bun bad ka jingmih pat kam da biang palat. Dei ban don sa da kiwei pat ki lad kamai ba ka sorkar kan hap ban pyrkhat.
Lada phah ïa ki nongshong shnong ban shaniah beit tang ha ka rep ka riang, ka jingduh mynsiem ka la ap lypa. Ka ri jingri ka dei kawei ka lad kaba lah bha ban pynkhie im ïa ka kamai kajih namar ka jingdawa doh masi, doh sniang, doh syiar, doh kha ka jur bha. Ngim dei ban klet ruh ïa ka dud bad ka ngap. Ki la don kiba la sdang ban ïatrei ïa kine ki kam ri jingri bad kiba smat ba sting ki ïoh jingmyntoi shisha. Lada ki nongkyndong ki pahuh pahai, ka ri kan nang kiew irat, bad lada ki ring sdot, ka ri kan khrew bad kan eh bha ban khyllie khlieh. Namarkata, donkam ïa ki jingtrei ki ban pynriewspah ïa ki nongkyndong bad ban pynduna ïa ki jingbuh ïa ki jingthaba ha ki jaka sor. Ka jingthaba barabor ka dei tang ka rongphong kaba lah ban ïalam bakla ïa ki briew. Lada khlaiñ ka kamai ka kajih ha ki jaka ba ki shong ki sah, khlem pep ki nongkyndong jong ngi kin kiew irat ha ki liang baroh.
