Ka shnong Tyngnger  (ki parom ki jnit)

Ka ïarap ïa ka jingshong shngain ka Shnong na ka Jingwan hiar thma ki nongshun khamtam ha ka por mynmiet.

S. K. Riwan

Kane ka Shnong Tyngnger ka don shaphang shathie Sepngi na ka Nongbah Shillong kumba 86 Kelometre eiei ha ka lynti (surok) Shillong – LAWBAH – ka dei ka Elaka – Wadadar – jong ka Shella – Confederacy.  Kane ka shnong ka la long kawei na ka shnong ba la rim bha jong ka thaiñ Riwar Sepngi – Kumba ka paw na ki dak ki shin kiba long ki param – hyndai.  Kum ki Nala ki Kharai ba heh kiba don ha ki rud ka Shnong – kiba dang don haduh kine ki sngi – naba ka jingdon jong kine ka kharai. Ka ïarap ïa ka jingshong shngain ka Shnong na ka Jingwan hiar thma ki nongshun khamtam ha ka por mynmiet. Bad ha ka  jingïaid lynti jong nga kum u Nongthoh ha kiba bun ki Shnong ka ri Khasi ym shem koit ha kiwei pat ki jaka ka sah pateng ka Parom – kum ki Krem. Ba Iphylla – ki Kshaid ba noh Rymphum  ha ryngkat kitei ki Kharai bad bun kiwei pat kiba kane ka shnong ka don ïa ka ban ïanujor bad kiwei pat ki jaka ha ri Khasi ha ka Originals ym kumba ka long mynta. To bun ki duplicate suda haman la ki jaka – Kine kiei kiei kiba don ha ki rud Sawdong. Kane ka Shnong – Ngan – wan – rah – shakhmat – na ka bynta ki nongpule ban ïa peitmat. Khamtam na ka bynta. Kito ïa kiba la pynkha ha kane ka shnong :-

(a)KA JINGLONG KA JAKA :- Kane ka Shnong ka long ha them ba kham long – kynjang khyndiat – kam da long shuh kum kiwei pat ki shnong Riwar ha kaba la don katto katne ki Kshaid ba noh Rymphum ha ki rud ki shnong ba ithiang ban peit kumjuh ki krem ba don khana pateng ban ïathuh ha ka mynta – (b) Ki Kshaid – Ki Kshaid kum ka Kshaid Mawklor – Ka Kshaid – Masyntem – kumjuh ka Kshaid Tlong – Wei – bnoh kaba ïa syriem kum ki Kshaid kiba don ha kiwei pat ki ri ka pyrthei. Ki Kshaid ba noh rymphum kum u Shñiuh – Khlieh – Ka Kshaid – MAWKLOR. Kaba ïa Syriem dur bad ka Kshaid – ANGEL Fall ha VENEZUELA. Ka South America – Ka Kshaid – M aw-klor kaba mih na ki ranap lum Ka JANIOW – Laitsohum – Ka bym ju rngat  baroh ka Saw aiom.

(b)KA Ktien – Ka Sur  :- Ka Ktien kaba ki ïa Kren ka long kaba eh ban sngewthuh ba wat kiba ju ïa kynduh – barabor ruh – lait tang kito ki para marjan shnong ki sngewthuh – namar ba ym ioh pynrung ïa ka Kyntien ha ki dak thoh – hoid ha shisha ki don katto katne kiba long ban kren ne thoh – hynrei kiba bun te shitom ban toh – wat shitom ban thoh ba wat ki trai shnong ruh namar ym don dak thoh ban pynwan bad ha ka jingïaid lynti jong nga nga shem ba ka ktien ki nong MARSKUIN ka la syriem ha ka rukom ñiew. Kumjuh ka rukom kren hynrei ym baroh ki kyntien.

(c)Ka Jingngeit-Ka niam-Naduh ka por ka jinglong khynnah kum u nongthoh ka shnong Tyngnger ka don tang 2(ar) Ki kynhun Balang kata ka Balang Presbyterian bad ka Balang Trumpet (ne) Balang U Blei – kohnguh ki khyndiat jong ka niam rim bad katkum ka jingïathuh khana pateng jong I Paieid ong ngi I (Late) Rojoral Lyngdoh. I ong kumne ba ha kata ka por ka jinglong khynnah jong I (Paieid) ym pat don Khristan ha shnong Tyngnger ba wat ha ki shnong ba marjan ruh bad ba la ju wan pynlong lyngba jingïaseng ïalap kiba na ka shnong Shella bad haba pynlong jingïaseng la ong Ba la put da ka Song kumba tied baje mynta kane ka song ka dei ka Reng jong u BONKURU ba khot ki reng Tyngnger kata ka reng jong u muid (ne) Shynreh namar ba ha kata ka por ym pat don baje ban pynsawa la ong ba kine baroh kila jia long ha shuwa ka snem 1896 – kata shuwa u Jumai Bah jong u snem 1897.

(d)KA REP KA RIANG :- Ka jingrep ba kongsan jong ki nong shong shnong naduh myn ha kata haduh ka por mynta ki long u Sohmrit khlaw kumjuh u kwai tympew bad dei lyngba kine ka jait jingrep ba la pynlah ia ka longiing ba iohi jngai ban phah skul pule ïala ki jong ki khun na ka bynta ka lawei jong ki wat la kata ka jingioh na kine ka jait jing-rep ka duna ka jingmih. Nalor kitei ki jait jingrep mynha kata ka por haduh ka por ka jing-long khynnah (u Nongthoh) la don ruh ka jingrep ïa u Sohniamtra uba kane ka shnong ka pynmih uba long uwei na ki mar rep ba la ju pynïaid ïew sha East – Pakistan (Bangladesh mynta) Lyngba ka Iew Phali ha Shella ïa kaba nga la kynmaw ba ngi ia kot Sohniamtra na bri Tyngnger sha hat phali ha Shella. Bad katkum ka jingïathuh khana (ka hyndai ba ong ki nong Tyngnger) da i paieid jong ngi I (Late) Rojorai Lyngdoh I ïathuh I ong ba ïa ka ïing MANE Presbyterian kaba dang don haduh mynta ha Rynghaw (Pynshna) da ka Peisa kaba mih na kaba ïakit ia synñiang man la ka Rympei ieng na kaba dei ïa u Sohñiamtra – kaba long tang kumba 700 (hynñiew) spah tyngka eiei (B) ha ka por ka jinglong khynnah ngi kynmaw ba ka dor u Sohniamta 8(phra)tylli shi tyngka(1/8). La shisha haba pynshongdor bad ka mynta long kum ka jingphohsniew  bad bay m lah ban mutdur ruh hynrei mano ba tip ba I (Late) Revd. T. Rodborn – I ioh tulop kum u nonghikai skul tang kumba Rs 14 (khadsaw) tyngka shibnai kata ruh haduh u snem 1922.

KI UNIT :- Ka ba kham sngewtynnad bad sngew thamula bad kaba long shisha hi ruh kata shaphang kata ka NIANGROP bad u Thawla kaba ki nong Tyngnger ki tip (a) KA NIANGROP – Kane ka long kawei na ki Tamasa ba sngew samut jong ki khynnah ha ka por janmiet kata tang ha iwei I samoi jong ki Saw (4) Aiom – kumba ong ha ka sur ba rwai – AIOM SOMOI KINE la JAN POI.  Kumba Deng ksiar bad Soh Pilaw. Ka ktien Tynrai ki nong Tyngnger mano ba lah ban iohsngewthuh kane ka Nongrep, ka ia syriem ïa ka ñiangkongwing tang ba ka kham rit ka met. Ka jingmad haba bam ka ïasyriem ïa ka Kber ka kham bang ban shu syang kane ka niangrop ka ju wan mih tang ha ka por synrai bad la ju ioh ban kem ïa ka tang ha ka por janmiet da kaba pyndonkam da ka 2 (ar) tylli ki kynja siej ba la shna khnang ia ka ban ïa patied (pynïashoh) kumba ïashoh kawei halor kawei pat ha kata ka sur haba pynïashoh ïa kita ki 2 (ar) tylli ki siej ka long thik kumba pah kane ka Niangrop Khrik dik khrik dik da kaba sieh da u kynja dieng ba don sla, bad ba pynïa pduh ia kine ki 2 (ar) tylli ki siej khlem sahngeh (Non stop) kumba khot ïa kiba kin wan sha kata ka jaka ba don kata ka jingsawa – khrik dik khrik dik ba ynda la wan ban dem ha uta u dieng ba la sieh sa shu kem ïa ki long thik kumba leit riam sim da u Simpah ia ka ban iohsim tang ba ka jingtied ïa kita ki 2(ar) tylli ki siej ka dei ban bteng beit namar tang shu sahneh (stop) ka hier noh ym ioh kem shuh namarkata dei ban ïadon 2(ar)ngut uwei u nongtied bad uwei u nongkem lada tang marwei ym ioh niangrop namar ki sted bha ruh ïa ka ban her tang shu sahnguh (stop) ka tied bad ha kata ka por ba pynïashoh (pdiah) ia kita ki 2(ar) tylli ki siej la pynsawa da kine ki kyntien ba kin wan kine ki nongrop da kaba ong kumne NIANGROP NIANGROP to da wan dih snam ba la iap u thawla ha pyndiam u kthaw Jiwan, u thawla u long u jingpyntieng ïa ki khyllung ki khynnah haba ki ïam khamtam ba kmen bad la ju ong Wat ïam ba ioh wan u thawlo.

Ki Krem Maw :- Kumba la kdew shakhmat shaphang ki krem maw ba iphylla kum u Mawsynrang  ka long bad kumjuh ka Maw Sohtliet (lane) Mawlymbit kaba long ki Original Sohnam ba dang sah haduh mynta.

(a)U Maw Synrang ka lang (ne) Synrang Ka lang :- Une u Synrang u don shaphang shatei na ka shnong u long dur tylli mlun kumba dem ka blang ha madan u don 2(ar) tylli ki thliew kiba long kum ki jingkhang kawei kaba khamheh bad kawei kaba kham rit kaba kham heh ka long ha pdeng bad kaba kham rit sha khlieh.

Ki  Krem – Balei la khot Synrang Kalang  Synrang :- Jingmut ka jaka rieh ban lait na u slap ka lyer kumjuh na ka jingma KALANG – Ka blang namar ba rieh ka blang hangta namarkata synrang ka long jingmut ka jaka rieh ka blang ka khana hyndai ka ong ba mynha kata ka por la don kawei ka mrad khlaw kaba  heh kat u khla kaba ïasyriem dur ïa ka blang kaba ju wan mih shapoh shnong ia ka ban pyniap ia ki jingri kum ki syiear ki sniang bad ka da rong artad sha ka jaka soh ka jong ka Te haba la ia buddien bad behthong ïa ka ka la phet ïa ka ban rieh hapoh uto u synrang bad kumta la ioh ïa ka ban siat bad pyniap ïa ka ha kata ka jaka bad dei na kane ka daw ba la khot ïa u ta u Mawsynrang u Synrang ka long namar uba rieh kata ka blang.

(b)U Mawsoh tliet – Une u jaitmaw uba long synrang uba long madan u kham don ha ka jaka harud ki wah namar ba kine ki jait jingthaw ruh ki kham sngew tynnad ban den ban sahmiet ha ki jaka harud ki wah kine ki tliet (ne) Lymbit ki dem ki snoh ha uta u Mawhoh kumba sah ki kynja soh ha u diengsoh ia kaba ki nong tyngnger ki khot ki Tliet ba sohkum ki ryngup soh ha u dieng mynsngi k idem ki snoh janmiet ki mih ban wad ban na kane ka daw ïa kata ka jaka ba dem ba snoh kine ki jingthaw ha kata ka maw la khot kyrteng ka Mawsohtliet ïa kiba nga la iohi hi kum u nongthoh -ïa ki jaka ha ka ban kine ki jingthaw ki dem ki snoh (i) kawei ka don shaphang shatei sepngi na ka shnong ha ka jaka ba khot ka Mawkynsai bad kawei (2) ka don shaphang sepngi ha ka jaka ba khot Saishiap – Kine ki jaka ki don harud ki wah kumba la kdew sha khmat bad la shem ba kine ki jait jingthaw ki kham sngewtynnad ban don ban snoh ha ki maw ba long madan kiba don harud ki wah (NB) ki Tliet (ne) lymbit ki ïapher na ki longbadur ha ki rukom bapher.