I. R. Dkhar
Balei ka leit slem haduh katne ban ïoh ïa ka jing-ithuh ïa ka ktien Khasi ha ka 8th Schedule jong ka Riti Synshar ka ri India ? Ka jingkhublei bad jingïaroh, kyrpang eh ïa ki Nongkitkam jong ka Khasi Authors Society (KAS) kiba la leh shitom ban ïaleh bad ka Sorkar India la palat 10 snem eiei mynta, lada ngam bakla. Kumjuh ka jingkhublei ïa ki riewshemphang, ki nongthoh lem bad kiwei kiwei ki Seng Bhalang jong ka Jylla Meghalaya ban ïaleh ban pynïoh jingithuh ïa ka ktien Khasi. Hadien ba la pass da ka Meghalaya Legislative Assembly ha ka 25 tarik u Nailur (September), 2018 ka jingïaleh ka long kaba khlem kut. Nga la thoh shaphang ka jingdonkam ban ïoh ïa ka jingithuh ïa ka ka ktien la jong namar kan wanrah ïa ka jingdonkam ha bun ki liang. Hynrei haduh mynta, ka Sorkar India kam pat ai ïa ka rai. Nga tharai ka KAS bad ka Sorkar ki la pyrkhat balei ka Sorkar Kmie ka sngap jar jar halor kane ka ishu. Ka jingbymai jong ka Sorkar Kmie haduh mynta ka pynpyrkhat pat ba ngim dei ban sngewphylla namar ki jingduna jong ngi hi kum ka jaitbynriew Khasi-Jaiñtia. Kumta ka pynpyrkhat ïa nga ba lehse dei halor kine ki daw harum ba ka Sorkar Kmie ka dang bishar bniah bha ban ai ïa ka rai ban pynrung hapoh ka 8th Schedule jong ka Riti Treikam jong ka ri.
1.Ka jingthoh ha ki kam ophis bad ki kot ki sla, kam shym la pyndonkam salonsor ha ka Jylla, ka mut ha Jaiñtia Hills, Khasi Hills bad Garo Hills. U Jaiñtia u la kren bad lah dep pynmih de ïa la ki jong ki kot ki sla, kumjuh u Garo.
2.Ka ktien Khasi ym shym la pyndonkam ha Assembly jong ka Jylla. Ym lah ban kren ha ka ktien Khasi ha Assembly namar ka don ka ktien Garo. Ki member badonburom Garo kim sngewthuh.
3.Haba ym lah ban kren da ka ktien Khasi namar ki don ki Garo, ka mut ba dei ban ithuh ruh ïa ka ktien Garo ha ka 8th Schedule jong ka Riti Treikam jong ka ri India. Bad haba kumta, kumno lah ban kren ïa artylli ki ktien. Ka mut ruh ba ka Khasi ka dei ban long da ka jong bad ka Garo la ka jong. Ka mut ruh ba dei ban phiah noh ïa ka Jylla Meghalaya sha ar tylli ki Jylla – ka Khasiland bad ka Garoland.
4.Namar ba ym lah ban kren da ka ktien Khasi kumba la ong ha ka point 3, kumta ka jingpyndonkam ïa ka ktien kan long hi ha ka ktien Phareng (English).
5.Ka la don ka jingbakla naduh dang sdang, shuwa ban ïoh ïa ka Jylla Meghalaya, ym shym la pan ïa ka Jylla Meghalaya ban don tang kawei ka ktien (official language) ha ka por ban ai Jylla ïa ka Meghalaya ha ka snem 1972. Kiwei ki Jylla ha ri India, ki don tang kawei ka ktien kren bad thoh kum ka Assamese na ka bynta ka Assam, Manipuri na ka bynta ka Manipur, Bengali na ka bynta ka West Bengal, Bihari na ka bynta ka Bihar, etc. Lada jied tang ïa ka ktien Khasi ha kato ka por shuwa ban ai Jylla, ki Garo ki kloi ban pdiang.
6.ïa ka ktien Khasi, ym shym la kren bad pyndonkam tikna hapoh ka Jylla. Kum ka nuksa ïa kiwei ki jaitbynriew ne ki dkhar ba ngi ong ha ka kren ka khana, ha ïew ha hat, ha ka die ka thied bad kiwei kiwei ki jingdonkam.
8.Ka Sorkar Jylla, ka KAS bad ki riewshemphang ki dei ban tynruh bad pynkynmaw ïa ki bor Sorkar India, khlem sangeh, khlem thait haduh ban da ïoh ïa ka jingithuh.
Lehse dang don kiwei kiwei pat ki daw balei ba ka Sorkar Kmie kam pat lah ban ithuh ïa ka ktien Khasi bad ban pynrung ha ka 8th Schedule jong ka Riti Synshar.
Ka Sorkar Kmie, ha ka jingmut jong ka, ka dang kheiñ ibeiñ bad bymsalia ïa ka ktien Khasi namar ka long tang ka ktien kaba rit kaba la kren bad pyndonkam ha ka Jylla kaba rit.
Kine haneng ki long tang ka jingai-jingmut kaba khyndiat. La kyrpad ïa kiwei ruh ki riewshemphang bad ki nongthoh kot ba kin sngewbha ban ai jingmut lem khnang u babun balang bad u paid Khasi Jaiñtia un ïoh ban ïa pyrkhat la ka long kaba dei ne em.
