
A. M. Syiem & H. L. Syiemlieh
Ki symboh jingstad u Longshuwa u Manshuwa ki sah satang ha ka jingrwai u Myllung Soso Tham kata kaba pynpashat jingmut ban thoh ïa ka jingshisha kaba ka jaitbynriew kan sa lip rong noh ha ki riti ki dustur, ka kheiñ jait, ka kheiñ kynja, ka khein kur, ka kheiñ kha, bad ym tip shuh kino ki jaid syiem nongsynshar, kino ki jait Lyngdoh leh-niam (Priest) lane kino ki jaid Lyngdoh long nongsynshar. Jingshai ngi wad sawdong pyrthei, jingshai ka ri ngim tip eiei.
Ki Syiemlieh Nongsohphoh bad ki Syiemïong kim don jingïadei kur eiei, ka ïawbei tynrai jong ki Syiemlieh Nongsohphoh ka dei ka Maitmakha, kane ka ïawbei Tynrai la ngeit ba ka la wan shong shnong na ki thaiñ Synteng Mynhyndai bad ka shong ka sah ha Marong kane ka shnong kadei ka shnong Jong ki Syiem Nongkhlaw kata U Shajer Bad Ka Shaphlong. Kiba la shong shnong Nyngkong, bad Nangne la Seng ïa ka Hima (petty State), bad hadien katto-katne por kane ka ïawbei Maitmakha ka la kynriah bad leit shong noh sha Marngor ne Marongor kaba dei ka ka shnong ba la Synshar da u Maitbah Lyngdoh Mawlat bad u Nguhdom Sohshang bad kumta u Maitbah Lyngdoh u la ïapoi kha bad kane ka briew bad la ïoh saw ngut ki khun, Ar na kine dei ka Ksan bad ka Ngoi, bad ar ngut na kine dei ki shynrang kata u Shyrphoi bad u Long, bad la pynlong ïa kine ki shnong kata ka Marong, ka Mawsynrap bad ka Mawsaw kum ka Hima Nongsohphoh (petty State) bad la thung Syiem Nyngkong ïa u Shyrphoi, bad hadien ka jingïap u Syiem Shyrpoi la long Syiem noh da u para jong u Syiem-Long bad hadien jong u, la long Syiem da u Pyrsa jong u U Wan, hadien u Syiem-Wan la long Syiem da U Konrai uba Shipara arkmie bad u, hadien u Syiem Konrai la long Syiem da ka Syiem kynthei ka Lar kaba dei ka para jong u Konrai hi.
Namar ba ka Syiem Lar kam don khun Kynthei ne Shynrang la long Syiem noh da u Ksan u khun ka para jong ka bad hadien katto-katne une u khynnah Syiem u la Lamwir noh la thung Syiem noh da u Sngi Syiemiong. Namar ka jait syiem Nongsohphoh kaba la ju khot ka jait Syiemlieh (adopted title) kata u Dewansing u dang khynnah eh ha kata kapor ban shimti ïa ka kam Syiem (chief).
Kumno la tip ïa ki jait Syiem-lieh Bad Syiem-iong Maharam (maram) naei ki wan, bad nangno lajer ïa ki. La don u wei u Briew bala tip kyrteng u Kohringap, bad la ngeit ba u long na ki kur Syiem Nongkrem, lane ki Syiem Shyllong. La wan shong shnong ha poh Sakwang, ha ka por ba synshar u Lyngdoh jong u Pdah bad u Kyrwat Lyngdoh, bad kila tip ïa kane ba u dei na ka Jait Syiem Nongkrem lane Syiem Shyllong ki la Thung Syiem ïa u Kohringap, bad hadien u Syiem Kohringap ryngkat bad kita ki Lyngdoh kila pynheh-pynïar iaka Hima, bad kila leit hiar thma ïa ki raid kiba markhap marjan, bad ki la jop thma kylleng ki jaka.
U Syiem Kohringap ym shym la tip tikna imat u don ar ngut ki para Kynthei jong u, kawei na kine la ngeit ba ka dei ka ïawbei tymmen bala khot ka kpoh Syiem-ïong, bad kawei ka kpoh kaba ki khot ka ïawbei kaba ki khot Syiemlieh. Kine ki para kynthei u Syiem Kohringap ki don ïa ka dur kadar kaba ïapher kawei na kawei pat, kawei kaba met-lieh, bad kawei kaba met-iong. Kumta u khun u hajar jong ka Hima, ban suk ban khot kyrteng ïa ki, la pynïapher noh da kaba khot sin kyrteng noh ïa ka ba met-lieh, la khot ka mei-lieh, ïa ka ba met-iong la khot sin ka mei-ïong. Kumta ka kpoh jong ka Mei-lieh ne Syiemlieh, ynda ka la shongkha ka la ïoh saw ngut ki khun kynthei kaba nyngkong ka dei ka Kaitkuna (KATAKUNA) Syiem-lieh, ka khun ba ar ka dei ka Bamonkaw (Boigoangoan) Syiemlieh, ka khun balai ka dei ka Shijanpala Syiemlieh, ka khun basaw ka dei ka Arjanpala Syiemlieh. Kine ki roi parum-pareh bad ki la ïa shong shnong kylleng ki thaiñ ka Hima Maram ne Maharam, bad sha duh ki bynta kari Sylhet kaba ngi tip kum ka ri Bangladesh mynta.
Hadien ka jingïap jong u Syiem Kohringap la shimti ïa ka jinglong syiem da u pyrsa jong, u Ramsai na ka kpoh jong ka para jong u kaba la tip kum ka kpoh Syiem-ïong, bad kawei ka long ka ïawbei-Tymmen jong ka kpoh kaba ki khot “Syiem-Lieh”. Ynda la ïap u Syiem Kohringap, kine ki arkur kpoh ki la Synshar lang ïa ka Hima da kaba thung Syiem-Rangbah na kawei ka kpoh, bad Syiem-Khynnah na kawei pat ka kpoh, katba lah ban shem na ka jingïathuh khana pateng la mih bteng ïa u Syiem Kohringap da u Pyrsa jong u, u Ramsai uba na ka kpoh ki Syiem-ïong, hadien ïa u Ramsai la long Syiem da u para jong u, u Bisnoi, hadien u Bisnoi la long Syiem da u pyrsa jong u, u Kalingat, bad hadien jong u, Kalingat la long Syiem da u pyrsa jong u, u Kolong te kumta kine ki kur Syiem-ïong bad Syiem-Lieh ki long shi ïing shi sem katba lah ban sngewthuh kat haduh kine ki sngi ka thymmei jong ki, ki long ki Syiem Nongkrem
Ki Syiem-Lieh Nongkhlaw Khadsawphra, bad ki Syiem-ïong Nongspung la ngeit ruh ba ki mih na ki Syiem Synteng, ha ki por u Syiem Ahom Markuhain la don uwei u Lyngskhor jong ka Nartiang uba la tip kum u Sajar Nangli une u Lyngskhor u long uba Riewspah bad don nam shi kat dei, bad ka lok jong u ka dei na ki jait Syiem Sutnga ka la ïap noh hadien ba ka la don ar ngut ki khun na u Sajar Nangli kata ka khun Kynthei bad uwei u Shynrang, ynda haba kane ka khun jong u Sajar Nangli ka la khie Samla bha bad ka long kaba bha-briew, kumta uta u Syiem Markuhain uba dang Shong Samla uba la Synshar ïa ka Jaiñtiapur kumba ha ki Snem 1516 eiei, u la don jingmut ban wad briew noh ban long ka Mahadei Jong u, hynrei um shem satia ïa ka samla kaba u imon, hynrei dei tang ka khun u Lyngskhor Sajar Nangli kaba bha briew shisha kaba u la ïoh jingtip, bad kumta u Syiem Markuhain u la phah ïa hynñiew ngut ki daloi, ban leit tynjuh ïa u Lyngskhor la u mon ne em ban ai ïa ka khun jong u ban long ka Mahadei jong u Syiem. Kumta u Sajar Nangli um suk ïa kata ka jingthmu jong u Syiem ïa la ka khun jong u namar bun na kiba shong ha ki bynta jong ka Jaiñtiapur kim dei ki khasi bad kim tip bha ïa ka riti dustur Khasi bad kumta u Sajer Nangli u tip ba ka long sang (taboo) ïa u Syiem ban ïa poi kha bad ka khun jong u ha ka jingïadei kur na ki Syiem Sutnga.
Ki jait Syiem bad ki jait lyngdoh, te, kim long ki jait jong ki ïawbei-Tynrai ne ka ïawbei-Tymmen ne ki ïawbei-Khynraw, hynrei ki long ki jait jong ki kam raid ki kam hima, kiba khraw bad ki khun ki hajar jong ki hima bapher bapher ki pynkhamti ïaka tei ka kam kyntang ha kano-kano ka jait ne ka kpoh ne ka long-ïing ban ri ban sumar ïaka spah ka phew ban kit ban bah ïaka Niam-im ka Niam-iap u bakhraw bad u khun u hajar hapoh ka Hima, bad ki da tang ruh ba kan long kaba bit ban bat ïaka nar ka bili ïa u Saikhum u Saiteh ïa ka kuna ka kaid, hynrei na kino ki jait la tang ïa kine ki jait Syiem bad ki jait Lyngdoh mynta ha kine ki Lum khasi baieid jong ngi bad ym shym tip shuh ki Jait Syiem bad ki Jait Lyngdoh la tang ha la ki raid ki raid ne ki hima hima, namar kata kine kim don jingïadei kur eiei lymda ki la ïa mih na ka juh ka snam shuwa ne hadien ba la tang jait Syiem ne jait Lyngdoh ïa ki.
Kumta la sngewthuh shai kum ban ïa phylliew jingmut bad phi ki nongpule lada ngin ïa phai biang shuwa shadien jong ka jingsdang pynlong ïa ka Hima Nongsohphoh na ki artylli ki kur Lyngdoh, kata ka kur Lyngdoh Mawlat bad ka kur Sohshang la sngewthuh shai ba kumno ka jingsdang pynlong ïa katei ka Hima wat la ka Long ka Hima kaba rit eh haba ïa nujor bad kiwei ki Hima Khasi, bad ha shuwa ïa kane imat ym shym la ladon jait Syiem hapoh katei ka Hima bad dei hadien ka jingwan buhai shnong jong kata ka kynja Syiem Synteng kaba la tip ka Maitmakha bad kane ka briew ka la ïa poi kha bad uta u Lyngdoh Mawlat bad ioh saw ngut ki khun na u, sa mih ka jait Syiem ne Syiemlieh bad dei na kane ka jait Syiem Synteng kaba long ka ïawbei-Tynrai jong kane ka Hima, ka jait Syiemiong hapoh ka tei ka Hima kam shai bha katkum ki jingthoh ba lah ban lum.
(Ynsa bteng)