
Kong Phai Nongrum
Ki shnong ki thaw ki nang mih bad nang ïar katba nang mih ki snem bad ki lum ki wah ki dap da ki ïing ki sem ba buhai shnong, ki nongshong shnong na kylleng ka Ri Khasi Jaiñtia khamtam ha ki jaka sor bad khap sor. Hynrei ka don ka jingïapher kaba bniah bha haba kheiñ shnong, soh shnong bad trai shnong, ïa kane la dep pynskhem da ki longshwa manshuwa bad ka sur ka dur ka dang don haduh mynta. ïa kiba nabar jong ka Ri khasi lei la pynïapher syndon da ka ktien sin, da ki dkhar kiba la ïapher bak ly bak na ki khasi khara. To ngin ïatai hangne kumno ki mih ka jingkheiñ soh shnong. Kane ka jingkheiñ soh shnong trai shnong ka long kaba ktah ïa ka jingsngew jong kiba bun hynrei wei ba la buh la pruid dak da ki mynbarim, ym lah ban pyndam mano mano ruh, bad ka ïai don ha ka kyntien ba kren bad ki kam ba ki pyni. Khamtam ha kaba pynïaid ïa ka synshar khadar, ki buh ïa ki soh shnong sharud ba ïoh ki lushia, mushlia bad pynkylla noh ïa ka riti dustur uba rim da ka buit thymmai jong ki kaba ki don ha ka jingmut jingpyrkhat ba kham pher.
Kane ka riti pynïaid kam (Daminating instinct) ka don ha man la ki shnong bad ki kyntoit jong baroh kawei ka Ri Khasi Jaiñtia, ne haba phi leit lei shabar jong ka Ri la jong ki kham palat ka rukom kheiñ, namar ki dkhar lei ki da don ki jait bakhraw bad ki jait bapoh, ki Brahmin ki sudra, ki bangali wat la ki leh kum kiba bha eh hangne ha ri jong ngi Hynrei sha ri la jong kiba bat bha ïa ka riti dustur dkhar jong ki (Class conscious), peit kum ïa u Amit Paul u nongrwai ba la jop ïa ka Indian Idol hynrei u dei u Jait ba poh, kumta kine ki jait ba khraw kim kyrshan ïa u, u phetnoh sha Assam. Ki Punjabi ruh kito ki harijan ba shong ha them ïew Mawlong ki dei ki Jait bapoh namar ki wan shane ban wan sar bad pynkhuid ïa ki ïing ki Sahep mynshwa bad ki la nang roi haduh katne. Ki Nepali ruh ki wan shong dohïap doh ksew shane sha ri jong ngi dei namar kim don jaka puta ha ri la jong. Ha Ri Khasi Jaiñtia jong ngi ngi don ka kyrdan jing-long trai ha la ka jong ka jong ka riti ka hima. Kum ka nuksa ha Laitryngew kaba long ka shnong kaba pawnam na ka jingdon dewïong la dep pynkyntang trai shnong bad ki kheiñ trai shnong ïa kito kiba don par dewïong, kaba mut ki long trai halor ka khyndew ka shyiap, ha kane ka shnong ka jingsdang tih dewïong ka la long ha ki snem 1950 haba ka East India Company ka wan tih ïa u dewïong ba bha tam na Lum pyllun heh, ha kine ki krem dewïong ka jingjrong u dewïong ka long 12 phut, bad kiwei ki Krem dewïong kiba don baroh kawei ka shong, ki pynmih ïa u dewïong uba bha tam, bad ki trai par dewïong kiba don baroh kawei ka shnong, ki pynmih ïa u dewïong uba bha tam, bad ki trai par dewïong ki im ja da kaba tih bad khaïi ïa une u dewïong, ïa u dewïong ki tih ha ki lai bynta, kiba kynthup ïa u Dew mraw, Khlieh mawtap, dew trai bad ki khlong dewïong ruh da kaba ngam shapoh ba ngi tip kum KI LIEW PEI, bad sei ïa u dewïong da kaba kit da ki briew napoh sha jrong ba lait kali. Don lai bynta ki jingkheiñ jaka puta, kine ki long :- 1. Ki Par dewïong – ki par dewïong ki dei ka nong kynti jong ki trai par bad kaba hiar pateng la pateng bad ym don ba lah ban knieh ïa kane ka hok long tai wat lada wan long Rangbah shnong da U Wieh u Ktiar lane u Soh shnong, Soh thaw ne u wan wir wan hap, uba thap ban ïuh roit ïa kane ka riti dustur kheiñ khyndew ha kane ka shnong. Ki trai par ki ïa die ïa thied para shnong para marjan kat kum ka jingsngew bit ka jong ki, ryngkat ka sawdong sawkun. Ki lah ban pynmadan ne ban pynkylla lum kat ka jingbit jong ki trai bad ki lah ruh ban pyndam ïa ki krem ba la rim bym don jingmih shuh ryngkat bad ki sawdong sawkun la kumno-kumno 40 phut haduh 70 phut na khmat krem, kat ban lait ïa kajia pud para marjan krem, ban shna ïing shna dukan ne ban buh ïa karkhana shna jingshna na ka bynta ban kamai jakpoh. Lada u shnong u donkam ïa kano kano ka Par dewïong na ka bynta ka jingbit uba bun balang ki ïa kren ïa khana bad ki trai par bad kine ruh ki ai da kaba sngew bha bad ka shnong ka siew bai sumar katkum ka jingïaid ka por ka dor bad ka pisa. Haba ki krem dewïong ki dei ki nongkynti jong ki trai par, ka jinglong trai ka hiar pateng sha ki khun ne ki pyrsa katkum ka jingibit jong ki trai ki lah ban die ban thied para shnong para thaw (Local Tribal). Bad ka dei ka jingshisha ba kim lah ban die ïa ki krem dewiong sha ki Soh shnong. Hynrei ym lah da leilei ban pynkylla raid (Raij Land) ïa Ki par dewïong lada donkam da ka Sorkar ban tei ïa ki Community Service kum ki School ne Hospital, ki Madan ïaleh kai, Ki Stadium, ki Station, ki air base, ki Railway Station bad Railway Track ne ki Public Amenity, Lah ban khot ïa kren bad shim ïa ki jaka na ki trai par bad ban ai kam ne compensation sha ki trai par na ka bynta kitei ki jaka ba la pyndonkam. Ka synjuk jong ki Trai par Dewïong kaba ju mih bad don ha ki por mynshuwa ban dawa bad ïada ïa ki jingeh ba ki ïa kynduh. Ka la dei ban shong meeting biang bad pynthymmai nongkitkam, khnang ba ngin lah ban thaw ki lad kamai jakpoh ha kane ka pyrthei hiran ba mynta. ïa ka jinglong trai.
2.Ki khlaw Adong – Law Kyntang – ban ri ban sumar da iwei pa iwei i nongshong shnong khlem da leh rhah ïa ki dieng ki siej bad ki jingthaw ba don ha kine ki khlaw khnang ba ka pahuh ka um bam um dih bad ka tngen ka shnong ka thaw. Ki pyndonkam ïa ki dieng ïap bad dieng tymmen ïa ka bynta ka shnong ka thaw, hynrei ki dieng lung ki dei ban heh ban san laitluid khlem da tamti ïa ki. Bad ki la buh ruh ka hukum ha kito ki por ba ym bit ban tih dewïong ne ban shna ïing 50 haduh 100 phut na kine ki khlaw. Namar ki nongshong ïing kiba la nud ban tur sha Law adong ban shna ïing ki nud ruh ban bam duh noh ïa ki jingmih na kine ki khlaw ha ka por bym ïohi ki briew. (The encroacher encroached and will continue to use his instinct to encroach whenever he feel that nobody sees him).
3.Ka ri raid kaba mut ka Lum ka wah ki them bad ki riat ki long ki jong u paid nongshong shnong ban rep ban thung ban pyndonkam adkar da ki trai shnong, ym ban ai batai shnong ïa ki dkhar ki kling ne ki soh shnong soh thaw.
4.Ki par dewïong ba pynïaid da ka shnong – kine ki pynmih dewïong bad ïa kaba mih ki siew sha ka fund jong ka shnong, kum kato ka krem hajan Wah tong um, ha Lawkait, ha kjat PHC ha Sohmyndong bad dieng shyieng, wat la don kiba pyrshang ban skut ei Hynrei ki dei hi ki par shnong bad kin ïai sah hi kumba la buh Ki longshuwa jong ngi.
Kumta nga wer nga khot ïa ki Trai par dewiong ba don ka nongpateng ha Laitryngew bad ki kur ki kha ba don hajan bad ha jngai kiba dang ithuh ïa ki sawdong sawkun ban sumar ïa la ka nong kynti. Khnang ban nym shah kam ei bad shah ïuhroit ha ki shispah ne ki soh-shnong ki bym bna ïa ka riti uba rim u longshwa, kiba lalot bad kwah bor bad burom da kaba byrngem byrsit bad leh trai Khlieh khamtam mynta lei ba bun ki scheme Sorkar kiba da ki phew lak bad phew crore. Pynban ki longshwa ki la pruid dak ha la I shnong hala ka ïit ka hima ha la ki jaka da ka jingïateh bad ka Mariang. ïa kito ki bymtip ïa ka jingïapher hapdeng ki trai shnong bad ki soh shnong wat la ki long makna para Khasi Khara ki ju sin. Kumne harum :-
Ha Bhoi ki ong U Bhoi Khlem pynthor ne u bhoi bam khaw khar namar kiba rep kim ju bam khaw khar bad ki bam da u khaw na pynthor na lum. Ki bym trei shitom bad bym kheiñ kor ïa la ka nong kynti ki ïeh shrah bad ki die tad noh na ka bynta ka jingbit la jong.
Ha Ri War ki ong U War Khlem bri namar ki War kiba don bri ki im da kaba rep bad kheit kwai kheit tympew ba rep soh ri ngap bad rep ka phan ka shriew hala sharing lum ba buh ki mynbarim. Kumjuh ruh ïa ki soh shnong ba mushlia ha Laitryngew ki ong ki Laitryngew khem Par dewïong ne teng teng haba ki kren tohmet na ka jingsngew shem mynsiem bad jingshah ban beiñ ha ki ksoh shnong ba kam trai shnong ki ju ong kumne :- Me dei keiñ u Laitryngew Khlem – thliew kaba mut khlem ioh pateng ïa ki krem ne par dewiong, kane ka kyntien ka tohmet bha ka pynsngewthuh ïa kiba kam jubor ban don hala u pud bad ban kynriah kham hadien.Dei na kane ka daw bah kaba pynlong ïa ka jing-long kyrpang ha la ki jaka ba phi shong phi sah, haba don ka jingïadie ïa thied khyndew ha ki thaiñ bhoi bad khapsor, ha ki dulir la die ïa thied ki don kiba thoh kumne harum :- Naduh mynta ka tarik phi la dei ki nongshong shnong jong kane ka jaka hynrei phim don bynta ha ka dorbar ne ha ka ri raid kiba long ki nongkynti jong ki trai shnong. Kumta ngi don la ka jong ka indigenous identity wat la ngi long para khasi para kur para kha, ne ngi shong ha ïing trep ne iing bangle, ha la ka ïit ka hima ngi don ka jingïadei bad ka mariang ba la suit la shor da u longshwa manshuwa. Ki Trai shnong jong ka Laityngew ki dei ki Nongrum, ki Swer bad ki Shangpru, katba ki Nongrum bad ki Swer ki ïa roi parum pareh, ryngkat bad ki khun kha khun long Hynrei ki Shangpru ki la mih noh la slem na kane ka shnong. Don sa kiwei de ki kur kiba wan shong shnong hangne da kaba wan na ki thaiñ Khatar shnong, bad ki shnong ba marjan Kumjuh ruh kiba wan bylla dewiong bad shongshnong noh ha kane ka shnong. Kumta ngi la ïa roi ia par ha kane ka shnong ryngkat bad kiwei pat ki nongshong shnong kiba la shong slem bad jied ban long ki nongshong shnong ha kane ka shnong. Haba u Kur ne U Kñi u poi kha bad kiba nabar bar shnong ki kur ki ai jaka ban shong ban sah ha jan ïing kmie ban shngain ki kur ki Pyrsa bad ban roi parum pareh ryngkat bad ki kur ha ynda jong u. Haba ki khun kila nang la stad ki krih kylleng pyrthei, ban ïabeh ïa ka jingstad bad ka jingshakri ba kham bha (Career) ha ka jingim, ki longdien kim dei pat ban kheiñ soh shnong ïa kine ki Samla bad Rangbah na ka bynta ka jingmyntoi shimet la jong. Ngi la don ha ka spah snem kaba ngi trei da ki kor bad ki Machine, ngi don ruh ka jingïadei bad ki Ri Kylleng ka Pyrthei, ki nong Laitryngew ki don Kylleng ka Ri Khasi Jaiñtia, bad kylleng ka Ri India. Ngi don kam tang ïa ka burom mar kylliang bad ka jingïadei kaba jan khnang ban wanrah ïa ka saiñdur ne Ka Mission with a Vision ban pynkylla ïa kane ka shnong kaba la long teng ka Model Village for Development ha Ka UNDP ha ki Snem 1962 haduh 1982, sha ka shnong ka ban paw nam biang ha ka synshar khadar, bad ka jingïaid beit ïaid ryntih da kaba burom bad ka jingkylluid mynsiem. Da ka jingdon ki Scheme bapher bapher kum ka Jal Jivan Mission, Scientific Agriculture, Tourism Promotion, Forest Protection, Soil Conservation. MGEGs bad kiwei de ki lad pynitynnat Mariang, ngi lah ban pynitynnad ïa kane ka shnong da ka jingïatrei lang bad jingai buit jong kiba la nang la stad. Ki babu Sorkar, ki Samla Pule bad ki Longsan jong ka shnong kiba shim khia bad sngewieit ïa la ka shnong.