RAPHAEL WARJRI
Mynnor shwa ban wan synshar donbor ka Sorkar Bilat, ki Hima Khasi ki dang dei ki hima ba laitluid ha baroh ki liang katkum ka riti synshar ka ba kdup salonsar ïa ka khyndew Ri Khasi baroh kawei. Lada dei ban thwet ïa ka jingshisha ka paw ba u pud u sam u dei shatei naduh ka phud wah Brahmaputra kynthup ïa u Lum Ka Meikha ba la kam trai ki dkhar Hindu kum ka ïingmane Kamakhya haduh shathie ka phud wah Surma marshiliang ka dewbah Bengal kaba tip mynta kum ka Bangladesh.Na sepngi na khap pud Garo shaduh sha mihngi ha khappud Karbi Anglong. Ka Hima Sutnga ka dei kaba heh bad khraw tam na ki Hima Khasi baroh bad hadien ba ki syiem synshar ka Hima Sutnga ki la hiar thma ban kurup ïa ka khyndew ha dewbah Bengal kaba la tip kum kita ki pargana ne ki elaka ba la ioh ki syiem da ka buit shistieh ka tyngka pliah. La puid snieh na kata ka stieh da u kamar u ba tbit ba la pur saisnieh ban ker sawdong ïa kita ki arphewsaw elaka ne pargana ha dewbah Bengal mynnor.
Kum ki hima ba laitluid barabor ka la ju don ka kynad hapdeng ki hima Khasi kiba la marmlen ban ialeh markynti na ka por sha ka por. Naduh ba ki syiem Sutnga ki la thombor ïa ka Bengal ki la nang khraw bor shuh shuh namar ba ki dkhar Bangla ruh ki nguh ki dem syiem ïa ki syiem Sutnga. Hadien ba uwei na ki syiem Sutnga u la phyrnop la ka jingim ha Bengal tat haduh ba u la pdiang ïa ka jingngeit niam Hindu lyngba ki buit sianti jong kita ki pundit kiba long kum ki mraw ha iingsyiem. Ha ki jingjia pateng ha Bengal ka la jia ryng-khat ba ha ka pateng longsyiem la shimti noh da kiwei bad ki la shongneh ha khyndew Bengal bad la nam ïa kita ki elaka da ka Hima Jaiñtiapur.Kane ka Hima Jaiñtiapur ka la nang khraw haduh katta katta haduh ba ki syiem Sutnga kiba la kylla ki Syiem Jaiñtia ki la long kiba donbor haduh katta katta.Wat ha ka sien ba nynkong ba ki shipai phareng ka sorkar Bilat ki la thmu ban aireng ïa ki Syiem Jaintia, hynrei ki la shah rem bad kynran dien. Ka Rilum Pnar jong ki syiem Jaiñtia ka la kylla long noh ka thaw sah pyngngad bad la pyrshang ruh ban bynrap ïa ki snap lehniam Hindu ha ka niamtre ki Pnar.Kata ka shynna bha ha ka Durga Puja ha Nartiang ka ba dang ïaineh haduh mynta mynne, bad ha kiwei kiwei ki thaiñ ba la dei ïaid lynti ki syiem Jaintia.
Ka jingkhraw jong ka Hima Jaiñtia ka long ba la bna pyrthei ha kylleng bad la liprong noh ka nam jong ka Hima Sutnga, hynrei ki pateng longsyiem ki dang ïaineh bad bteng la ka jait ka khong ki Syiem Sutnga haduh mynta mynne. Dang shen ha u snem 2025 ka la don ka Dorbar Kur ki Syiem Sutnga ka ba kynthup lang ruh ïa kiwei kiwei ki kur kiba dang dei na kajuh ka thymmei ïawbei, ka Li Dakha. Kita ki long na ka ïawbei Nga, ïawbei Phyrngap, bad ïawbei Lenem Koina katkum ba la ïathuh pateng ki tymmen ha u Bah Mankular Gashnga Lamin. Ka Nga ka sah ha Sutnga, ka Phyrngap ka poi leit shong shnong sha Mawngap bad ka Lenem Koina ka la poikha bad ki syiem bneng kumba la leitphai noh ka ïawbei tynrai ka Li Dakha sha Weikhyrwi.Ka jingïaleh ban aireng markynti hapdeng ki Hima Khasi ka long kaba ju iai jia manla ka por ha ki por hyndai. Ha kine ki jingïakhun ka Hima Jaiñtia ka long kaba kham khraw bor, hynrei ym ju lah ban kyntur sha kiwei kiwei ki Hima Khasi namar ba ki khlawait bad ki buit hiar-thma ki long kiba shyrkhei.Kiba kham ïa tyngkhuh barabor ban ïaleh markynti bad ka Hima Jaiñtia ki long ka Hima Shyllong ba don markhap.Wat lada ka Hima Jaiñtia kam lah ban thom bor da ka thma, hynrei kum ka jaitbynriew ki don ki khun ki hajar kiba phet wir kylleng ka Ri Khasi bad ki shongneh ha kino kino ki jaka ba ki ioh jingbit na ki trairi traimuluk ha kylleng sawdong. Ha kane ka rukom la tip pateng ba bun ki hima kiba dei na ka pateng jong ki syiem Sutnga, kum u Shahjer uba la seng ïa ka longsyiem synshar ha Hima Nongkhlaw ka ba la ïar shuh shuh ban man da ka Hima Khatsawphra. Ha ka juh ka rukom ka la jia ïa kiwei kiwei ki Hima kum ka Hima Maharam, Hima Nongspung ter ter.
Na ka daw ba ka Hima Jaintia kaba dei ka thymmei Hima Sutnga mynnor ka la ïeng rasong naduh hyndai hynthai, kumta la don ki kynhun paidbynriew kiba la sngewkyrpang ha lade kum kita ki Jaiñtia, ba ym pdiang shuh ban kam ba ki dei ki Khasi. Lehse kane ka jinglong jingman ka la jreiñ bad parpaiñ ha janor jong ki paidbynriew pateng-la-pateng ban ñiew ïalade kum ki Jaiñtia bad kyntait ban pdiang ba ki dei ki Khasi. Jar la katta kiba bun ba lang ha kylleng ki ñiew barabor ba ki dei ki Khasi, khamtam kito kiba la shong shnong kylleng kylleng bad tip la ka tynrai longbriew manbriew ka ba dei na kajuh ka tyllong. Wat ka stadtip stadmaïan ka juk mynta ruh ka kubur ïa kata, khlem da kheiñ ïa ka thymmei longkur longkha kaba dei kajuh ka nongrim ba kheiñkur kheiñkha na ka kmie, ha ryngkat ka kam kur kam jait kaba dang dei kumjuh.Shuh shuh ka stadtip stadmaïan ha ka saiñktien (linguistics) ruh ka ïathuh ba baroh lang shirup ki dei na ka thup ktien Mon-Khmer ba ka jaitbynriew ka dei kawei.
