
Patricia Mukhim
Ha kine ki khyndiat sngi ngi ïohsngew bad ïohi lyngba ki tyndong ai khubor ïa ki jingjia kiba sngewtriem ha kaba ki kynthei ki shah pynïap ha la u tnga lane u samla. Ka Priya Khongstia ka la shah pynïap ha u bnai Jymmang hapoh 25-27 tarik bad ka Phyrnailin Kharsyntiew pat ka la shah pynïap ha u samla jong ka ha ka 30 tarik u bnai Jylliew ha Mairang.
Kat kine ki jingjia kiba pynkiew ‘ñiangkhriat wat tang ban pyrkhat ruh hynrei ma ngi kum ka jaidbynriew ngi sngap jar-jar. Shano lut ki seng longkmie, seng kynthei kiba ha sor bad ha nongkyndong? Balei ngi ïa sngap samsia kumne? Hato dei namar ba kita kiba shah pynïap kim dei na ka kur ka jait jongngi? Ne imat ngi la ïa bunkam palat ka peit mobile phone bad la shu bijai ei ka por tang ha kaba ïa “comment” laiphew jait.
Kane ka jinglong jong ka imlang sahlang jongngi bad ka jingnud jong u shynrang kum u Roberto Marngar ban ot ïa ka ryndang jong ka samla Phyrnailin im-im peit-peit hakhmat u kpa jong ka, khlem kano-kano ka jingriej jingtieng ka kdew ba une u samla lehse u lah ban don ka jingshitom jabieng ïa kaba ki ong ka ‘mental health problem’ ha ka ktien phareng. Lehse ki don kiwei ruh kiba kum kine ki jingshah leh thombor jong ki kynthei ha u rangbah tangba bun na kita kiba shah leh be-ijot ki sngap man-man namar ba ki sheptieng ban wan ujor FIR sha ki ïing pulit.
Kaba phylla ka long ba kine kiei-kiei ki wan jia ha ka imlang sahlang kaba shim jait na ka kmie (matrilineal society) ïa kaba ki briew na kylleng ka pyrthei ki ïaroh hana ba ha kane ka jylla ïa ki kynthei la kha donbok namar ha kiwei pat ki ri ym ju kham don koit kum kane ka jingshim jait na ka kmie. Hynrei kine kiba shu peit nabar ïa ka imlang sahlang jongngi kim ïohi satia ïa ka jingeh kiba ki longkmie bad ki samla kynthei ki hap ïaid lyngba khamtam haba shah ieh noh ha u lok nalor ba la don ar bad lai ngut ki khun. Dei hangne keiñ ba ka ban ka jingduk bad ka kmie ka hap ban wad lad wad lynti bad ïoh ïa kano-kano ka kam tang ban ïoh thied khaw, thied jyntah na kawei ka sngi sha kawei pat.
Mynta ha kane ka jylla la don ïa kata ka State Commission for Women lane ka ophis kaba dei ban peit kyrpang ïa ki jingeh jong ki kynthei bad longkmie; ban ïarap ïa ki ba kin lah ban pan baibam na u tnga uba la iehnoh jyndat lang bad ki khun ki kti. Hynrei sngewsih ban ïohi ba kata ka Commission mynta kam don wat tang ki dkhot trei kam kiba biang (members) bad la shu thung tang ïa ka Shongknor (Chairperson). Kane marwei khlem ka jingaibuit ai bor lang kiwei ki para dkhot kan ym lah ban trei ïa kane ka kam bah kam san. Kane ka Commission ka ïoh ïa ka pisa ban pyntrei kam ïa ki skhim bapher-bapher lyngba ki seng kynthei, khnang ban nang ai bor ïa ki kynthei, hynrei sha ki lum Jaiñtia pat namar ba ym don seng kynthei la shu pyntrei skhim lyngba kita ki self help group lane ki seng treilang kiba la thaw da ka Sorkar.
Kaba kham sngewsih ka long ba mangi kum ka jaidbynriew ngi ïakren sop-sop palat shaphang ka kam ïoh lok namar la hikai naduh mynshuwa ba ka kam ïoh lok ka dei ka kam jakhlia. Ka pyrthei ka la ïaid stet hynrei ka jingmut jingpyrkhat jongngi ka sahdien. Ngi kum ki rangbah ngi klet ba ki khynnah mynta ki ïohi lut ïa ki kam ïoh tnga ha ki mobile phone jong ki. Hato kam bha ba ngin ïakren ha ïing ha sem shaphang ka kam ïoh lok (sex) bad ban hikai ïa ki khun kynthei bad shynrang balei ba ki dei ban kiar na kaba ïalehkai ïa kane ka kam, namar ka jingkit ka long kaba khia shiliang ïa ka kynthei lada ka pun khun khynnah bad ka hap pep skul noh syndon?
Ha ka jingshisha ki seng kynthei ha manla ka dorbar shnong ki la dei ban pynlong ïa kane ka jinghikai halor ka kam ïoh lok (sex education) khlem kano-kano ka jingriej ne jingsngew lehraiñ. Ka por ka la poi ba ïa kane dei ban ïakren haba shai. Ïa ki samla kynthei dei ban ai jinghikai ba haba u samla uba ki ïalang u long uba tam kti, lane uba kloi ban byrngem bad ban tharai sniew, kan bha ïa ka ba ka ïathuh ïa kita kiei-kiei ha ïing ha sem lane ha ka seng kynthei kaba hajan jong ki. Kam long ban buhrieh ïa ki jingleh thombor u shynrang. Lada naduh ba dang ïalang samla ruh u la sdang ban ktah kti lane byrngem-byrsit te ynda la ïashong lei-lei te ym tip shuh un leh kumno.
Tip balei ba ki seng kynthei ki ïohthiah kynjai hapdeng kine ki jingjia kiba shyrkhei. Kan myntoi aiu keiñ ban don ki seng kynthei/seng longkmie lada kim kren bad hylla pyrta haba don ka jingpynïap beiñ ïa ki samla kynthei? Lada ngi shu ïashong kli kti kumne te tip ngin poi shaei kum ka jaidbynriew? Ka por ban ïakhih pyrshah ïa kine ki jingleh donbor jong u rangbah ka dei ban kut noh bad ka aiñ ka dei ban da pynshitom tyngeh ïa kum kine ki ‘riew dakaid.
Ki kynthei ki don ka hok ban im ka jingim kaba laitluid khlem kano-kano ka jingteh jingkhum. Ki don hok ban jied ïa u samla uba ki sngew ïahap jingmut. Ym don ba lah ban pynbor ïa ka kynthei samla ba kan ïa shongkha bad u briew uba kam mon, na ki daw kiba ka kynthei ka kham tip bha. Ki seng kynthei ki dei ban ai lem ïa ka kti kamon- ka kti kadiang ïa ki samla kynthei bad ïalam lynti lem ïa ki. Bad ha kajuh ka rukom ki seng samla shynrang ruh ki don ka bhah ban ai jinghikai ïa ki samla shynrang kumno ban burom ïa ki kynthei.