
Babu Kular Khongjirem
Don bun ki kyntien shong sbai kiba kit jingmut ïa ka jingïadei u kpa bad la ki khun. Don ki ktien kiba ong, “Kum u kpa kum u khun” lada u khun u bit ïa u kpa. Hynrei, don pat ka kyntien kaba ong “Kaba bit ïa u khun, kam bit ïa u shakri” bad kumta ter ter. Ha kiba bun hi ki khep, u khun u ju kwah ban pyndep ïa ka jingthrang u kpa lada u kpa um lah ban jop ne pyndep (unfulfilled) ïa kata ka kam ba dang sahteng.
Ha Meghalaya jong ngi, ka rukom pyrkhat u (L) PA Sangma bad u khun jong u, u Conrad Sangma, u Chief Minister ba donburom ka Meghalaya ba mynta ka ïapher bak-ly-bak ha ka rukom pyrkhat ïa ka thoh ka pule (education). Shwa jong u snem 1988, ki nonghikai deficit ki ïoh tulop tang ka Basic pay. Dei ha ka por u (L) PA Sangma ha u snem 1988 kum u Chief Minister ha kato ka por, ba u la wanrah ïa ka White Paper on Education Policy. Ha kata ka Policy, u (L) PA Sangma ryngkat bad u (L) BB Lyngdoh, ki kwah ba kito ki school kiba kham rim bad kham paw (old and prominent schools) kiba la ai ka jingshakri kaba khraw bad bha tam ïa ka ri bad ka jaidbynriew ha ka liang ka thoh ka pule ha ka state dei ban ai ka jingithuh (recognition) noh hapoh ka Deficit system da kaba ai ka jingsiew bad ka tulop kaba kham biang kumba ïoh lem ki nongtrei Sorkar. Ka Second Meghalaya Pay Commission hapoh ka jinglamkhmat (chairmanship) jong i ma (L) RT Rymbai ka la pynrung bad pynïoh (extended) shisha ïa kiwei kiwei de ki jingmyntoi (benefits) kum ka house rent, ka medical allowance, winter allowance, etc sha ki nonghikai deficit. La siew ruh ïa ki katkum ka kyrdan pule jong ki. Kiba kham heh ka kyrdan pule, ki kham heh ka tulop. La pynrung ruh ïa ka jingsiew jong ki (salary) ha ka pay structure ne pay level katkum ka Meghalaya Pay Commission kumba leh lem ïa ki nongtrei Sorkar na kawei ka por sha kawei pat. Dei lyngba kane ka buit treikam (policy) jong u (L) PA Sangma bad u (L) BB Lyngdoh ba ka khring shisha ïa ki nonghikai ba donsap (talented teachers) bad ka Meghalaya ka la kiew bad paw kum kawei na ki state ka ri India kaba kham bha tam ha ka liang ka thoh ka pule ym tang ha North East hynrei ha ka ri India hi baroh kawei.
Mar ïa shimti ïa ka kam Chief Minister, u Conrad Sangma, u khun jong u (L) PA Sangma ruh u la don ka jingthmu bad jingangnud ban bteng bad pynjanai shuh shuh ïa ka jingangnud u kpa jong u. Phewse!, naduh mynshem snem (2024) eiei, ka rukom pyrkhat u Conrad Sangma ka la sdang ban kylla khongpong noh da kaba pyrshang ban pynduh ne pynpra noh ïa ka nongrim ba u kpa u la seng ha ka thoh ka pule. Shwa ka MDC elekshon 2024, tiak, mih shwa kawei ka hukum Sorkar (order) na u Commissioner ka thoh ka pule (education) ban phah shongthait noh (retired) mar-mar ïa ki nonghikai deficit tang 58 snem kumba long ki nongtrei Sorkar ha ka jaka 60 snem. Ynda la bun kiba lyngngoh bad sngewthamula ïa kane ka order kyrkieh kyrkieh, tang hapoh ar taïew eiei la pynduh pyndam noh ïa kane ka order.
Mynta u snem 2025 pat, mih sa ka jingpynkylla thymmai ba lai phew jait ïa ki skul. Kiba shah ktah eh na kane ka jingpynkylla dei ki skul Deficit. Naduh ba sdang une u snem 2025, ki nonghikai kiba la shongthait na ki skul deficit kim shah thung thymmai shuh hynrei la shu ieh pongding (pending) ban pynrung noh (induct) sha ka Meghalaya Education Grant (MEG) ban peit bad siew tulop noh da ka SMC nadong-shadong. Ym tang kata, ka CPF jong iwei-pa-iwei i nonghikai kiba la hikai shwa ka 2010, la phah pynkut (closed) noh na man ki skul bad leit buh (deposit) sha State Bank of India, Laitumkhrah, Shillong. Hynrei haduh mynta, ym don nongkitkhlieh ïa katei ka pisa naduh ki Bank haduh ka tnat pule puthi. Ka CPF kaba la kular ban pynkiew naduh u Lber 2025 kaba long mar 10% na ki nonghikai bad ka Sorkar, mynta u bnai pat la phah pynhiar biang sha ka 8% kumba long mynshwa. Ka DA kaba la phah pynkiew naduh u bnai Lber ban siew 46% la phah pynhiar biang sha ka dor barim kaba long 43%. Don ruh ki hamsaïa ba ka Sorkar kan pynduh pyndam noh ïa ka jingpynkiew tulop (increment) kaba dei ban pynkiew shisien manla u snem naduh mynta u snem. Dang bun bah ki jnit ki jnat kiba ki nonghikai deficit ki la sdang shah ñion bad shah leh beiñ mynta ha kane ka Sorkar ba la ïalam da u khun jong u (L) PA Sangma Bakhraw.
Tang kawei kaba sngew lehraiñ bad sngew jah burom ka long ba, lada u kpa (L) PA Sangma u la tei ïa ka nongrim kaba skhem bad ba janai ban wanrah ka jingshngaiñ bad jingmyntoi (safe and secured) ïa ka jingshakri (service) jong ka kam nonghikai deficit (deficit school employees), u khun pat mynta u la sdang ban pynjot bad pynpra noh ïa ka nongrim ba skhem bad ki dienjat ba kordor jong u kpa la jong. Lada u Chief Minister u shah ïalam bakla ha ki stad nongtrei Sorkar (bureaucrats), kan sa poi ka por ba un shah budnam ei (bad precedence,) kha-ma-kha ha ka khana pateng (history) jong ka state Meghalaya.