Raphael Warjri
Haba pynshongñia ïa ki ktien barim bad ba pahuh kyntien, kita ki ktien bakhraw kum ka Sanskrit, Urdu, Persian ter ter, ki dei kiba wan na kano kano ka tynrai kyntien jong ki bynriew ha la ki kyntoit shnong, bad ym dei kaba la don lypa ha rynsan jong ki simpah simsong ha ka thoh ka tar. Ñiuma kaba ïa shim kylliang ka don markylliang bad ka shong ha ka rukom pyndonkam ha ka imlang sahlang na ka bynta ban sngewthuh paidbah hapdeng arjait ki bynriew ne palat. Ïa ki ktien ba shim kylliang na kiwei ban man ktien Khasi ym dei ban sngewrem ban kam katkum ka hok. Hynrei ban hun da kaba kynnoh ba ki ktien tynrai lajong ki dei ba la shim kylliang na kiwei te ka long ka kam ka ba jemrngiew. Kumta kaba dei hok ka ktien lajong yn wad bniah bad tih sani ban pynskhem ïa ka ktien tynrai lajong. Ïa ki ktien bitor, ketli, surok, synduk, kak, miej, shuki, shini, mithai, tala, shabi, kot, shatri, shamoit ter ter ym dei ban sngewrem ba la sim kylliang na ka ktien nongwei, hynrei ïa ka ktien dorbar, hok, hukum, bnai, duwai ter ter te dei ban da pynshongñia shwa ban pynksan lada ki dei tynrai ktien Khasi ne ktien nongwei. Lah ban pyninia bad pynksan katkum ki jingbatai ba la ioh pateng na ki longshwa manshwa, khnang ban pynskhem ba ki dei ki ktien tynrai lajong, kum ba la kdew kumne harum:
Dorbar : Ka ktien Dorbar ka dei tynrai ktien kmie Khasi kaba mut ba long kordor ha ka korbar, lane kordor korbar kaba suki suki la kylla noh dorbar. Ha ka saiñpyrkhat Khasi ka mut naduh ka dorbar ïing haduh ka dorbar kur, dorbar raij, dorbar hima, haduh ka dorbarblei. Kumta ka dei ka ktien ka ba kongsan bad khiathew ha ka deiriti Khasi ba ym dei ban kheiñ dewthala.
Hukum : Ka ktien hukum ka dei ka ktien tynrai Khasi ba la pynshongñia naduh shwa ban kynthong ka pyrthei ba la don lypa kata ka Meihukum, kaba dei ka kmie kaba kyntu da ka iktiar ban man kiei kiei ha ka pyrthei sawdong ka mariang. Hukum la sngewthuh ba ka dei ka kyntien kyntu na kiba kham halor kiba bat ïa ka iktiar ba ki don hok ban bthah da ka iktiar ïa kaei kaba dei ban leh khlem kyrngah. Shwa ban mih ka ktien hukum ka kyntien Meihukum ka la don lypa naduh basdang ba kumta ka thew ba ka jingmut jong ka ktien hukum ka dei ba kyntu ne bthah da ka iktiar.
Hok : Ka ktien Hok ka dei ka ktien tynrai Khasi kaba la don lypa naduh shwa ban kynthong ka pyrthei ba ka longblei ka la bhah lypa ba ka ktien Hok ka thew ïa ka khuid ka suba ka jinglong shida ba don ruh artat ka ktien kynnoh ka hok ka sot. Ha kane ka ktien kynnoh la nang pynskhem shuh shuh ba ka ktien ‘sot’ ka dei ka ba shongkun ha ka longblei longbriew ba na kata ka ktien la mih ka kyntien ‘Sotti’ ka ba thew kumjuh ka jingmut ïa ka jinglong khuid bad dang sdang lung na kaba la thaw, ka ba khlem pat byrsieh. Kumta ka Hok ka Sot kaba parpaiñ sha kaba mihpli ka ktien Sotti ka pynskhem ba dei ka ktien kmie tynrai Khasi.Nalor kata ka ktien Hok ka thew ruh ïa ka bynta ba dei trai ka ba lah ban kam khlem da shynraiñ, namar ba ka dei ka bynta lajong lane kata ka hok longbriew manbriew. Hangta la nang skhem shuh shuh ka jingmut jong ka ktien Hok kaba dei ka ktien kmie Khasi tynrai.
Duwai : Ka ktien duwai ka dei ka iktien tynrai Khasi kaba dei naduh dang kynthong ka pyrthei ba ka don ka duwai phirat sha ki blei ha kaba ïasaid na ka bynta ka longbha manbha ha ki bynriew. Kaba don ka ktien kynnoh duwai phirat ka la skhem lypa ba ka dei ka ktien kmie Khasi tynrai, lym kumta kine ki ktien artylli kin synrop ban kdew ïa ka jingmut ba duwai ka dei ba pynleit ïa ka ktien hok sha ka longblei bad phirat ka dei ba ïasaid sha ka longblei lyngba ka ktien hok. Sa kawei ka bynta ruh ka don ka jingïadei ba na ka ktien duwai ka kyrsoi ruh ka ktien duwan kaba dei ka jaka ba kynjang ba kyntang ha kaba ïakren ne ïasaid bad ka longblei.
Bnai : Ka ktien Bnai ka dei ka ktien tynrai Khasi namar ba ka la don naduh shwa ban kynthong ka pyrthei ba ha ka khanatang ka dei ka bor tynrai ryngkat bad kiwei kiwei ki bor tynrai kiba pynlong ia ki jynthaw baroh ha sawdong ka pyrthei bad ha ka lisan. Kine ki bor tynrai ba la pun la kha ka meiramew ki dei ka Sngi, u Bnai, ka Lyer, ka Um bad ka Ding. Naduh kata ka por kine ki ktien kii la don lypa ba kawei ka ktien ym lah ban kiar na kawei pat namar ba ki synrop lang santylli kita ki bor tynrai kiba pynlong pynman ïa ki jynthaw ha pyrthei. Nalor kata na uta u bnai ba la mih ruh ka rukom kheiñ sngi kheiñ ïa kaba kdew ba naduh ba mih bnai haduh ban da sep arkylla ka ïa ryngkat bad shibnai ka jingkheiñ ïa.
Ki dang don shuh shuh ki ktien tynrai ktien kmie ba dang dei ban ïasaid pynksan ïa ka jinglong tynrai kum ki ktien kmie kiba la don lypa naduh basdang bad ba ki long ki kyntien kiba shongkun bad khiathew ha ka deiriti Khasi.Kum kita ki ktien ba shongkum bad khiathew ka long kaba donkam ban kam trai bad pynskhem ba ki dei ki ktien tynrai lajong. Ka long kaba sngew saitmet ban kyntait bad pynkam ba ki dei ki ktien nongwei. Hynrei ïa kaba dei hok ban kyntait dei ban kyntait ruh da ka ñia kaba skhem. Kumba la kdew, ki ktien Dujok bad Soitan te lah ban kam ba ym dei ki ktien Khasi tynrai namar ba ha ka rukom Khasi ki don da kumwei pat.
