
Alistair Marweiñ
Ki Mawbynna kiba don ha shnong Mawlangwir Mawruduk-Tynrong, South West Khasi Hills District, Mawkyrwat, ka la pawnaw katta katta huduh ba ka la khring ïa bun ki nongwan jngohkai pyrthei sha kane ka jaka; la tip ïa kine ki maw kum ki ‘Mawbynna Mawruduk-Tynrong’. Ha ka 20 tarik August, 2024, ki nongshong shnong ki la ai kyrteng ïa kane ka jaka ba don ki mawbynna ‘MARAMMOT’. ïa ka kyntien ‘Marammot’ la jer la tang da i Bah Nestarland Wanñiang iba na ka shnong Mawlangwir, kane ka kyntien ka wan na artylli ki ktien khasi, ‘Maram-mot’. ‘Maram’ (ki briew kiba na ka hima Maharam ha West Khasi hills) bad ‘mot’ (mawbynna), kaba mut ‘Ki Maw jong ki Maram’. Ka jingmut bakongsan ha ka jingpynïeng ïa kine ki Mawbynna ka long ban sah kynmaw tynpang ïa ka jing-long syiem ka ‘hima Maharam’. Ka kyntien ‘Marharam’ ne ‘Hima Maharam’ la pyndonkam hadien ha ka por ka jingsynshar phareng. Kumta, ka kyntien Maram ka thew ïa ki briew, bad Maharam ka dei ka kyrteng jong ka hima. Ki Marammot ki don kumba 1580 meter, 91.431191 ka jingjngai shatei bad 25.356839 shathie.
La ju don ka por ha ka hima Maharam ha kaba ki briew ki im ha ka jingsuk bad jingkmen, ki briew, ki mrad bad ka mariang ki long kawei. Ka long ka por ba synshar ka hok ka sot ha shnong ha thaw, baroh ki ki shongsuk shongsaiñ. Don tang ka hok bad ka jingburom parabriew bad ki don ruh ka jingïadei bajan bad u Blei Nongbuh Nongthaw. Ym don ka thok ka shukor, ym don ka jingbishni jingpihuiñ; baroh ki ngeit ïa ka jutang kamai ïa ka hok. Ka la long ka por ha kaba ym don kyndon ym don aiñ; baroh ki kamram la pyndep da ki kmie ki kpa ne da ki baheh basan jong ka kur.
Hynrei, sniewbok, ba katba dang ïaid ki por, kiei kiei ki ka kylla long kiba eh na ka daw ka jingkylla ka mariang haduh ba ka la pynlong ïa ki briew ban shem jingeh wat ban ïoh ïa ka bam ka dih. Ka jingim suk imsaiñ ka la kylla long ka jingeh ha ïing ha sem wat ha ka imlang sahlang kumjuh; ki briew ki sdang ban pynleit jingmut tang na ka bynta ïa lade shimet ym ïa ka bha ka miat na ka bynta ïa baroh. Ki briew kiba na kiwei pat ki shnong ki sdang ban wan wad lad ban ïoh ka jingim kaba kham bha. Baroh kine kiei kiei ki pynmih ïa ki jingmut jingpyrkhat kiba sinew kiba ktah khamtam ïa ka shongsuk shongshngaiñ jong ki briew, jong ka ïing ka sem bad ka imlang shalang. Ki dkhot jong ki Lyngdoh kur kiba ju leh ïa ki kam niam kim lah shuh ban teh lakam bad ki kam ha ka imlang shalang.
Dei u myntri Lyngdoh Kyrwat Nongkrem jong ka shnong Sakwang uba la khot ïa baroh ki Lyngdoh kur: Lyngdoh Nonglang (Rngaid), Lyngdoh Marshillong, Lyngdoh Sakwang (Nongkrem), Lyngdoh Nonglyngkien (Umïong), Lyngdoh Nongsynrieh (Nonglang), bad u Basan (Dommawliin). Ki la ïa taiñia halor kane ka phang bad ki la khot ïa u Pdah Lyngdoh ban tyrwa jingkñia sha u Blei khnang ban plié ka lad ka lynti ban ïaleh pyrshah ïa kine ki jingeh. Ka rai bakhatduh ka long ban jied sa uwei u rangbah kur ban peit ban khmih ïa ki kam jong ka sorkar bad ka shnong ka thaw. Shuh shuh, ryngkat ki jingduwai bad ki jingïathir, ki la jied ïa ka kur Syiem na Sakwang ban long nongïalam jong ka hima Maharam. ïa ka Kohringngap Syiem na Sakwang la jied jied da u Lyngdoh kur kum u nongïalam bahakhieh duh bad ba nyngkong jong ka hima Maharam.
Ki Marammot ki dei ki maw ba la buh ryntih lang ban sah kynmaw tynpang ïa ki jingpynmih ïa ka hima Maharam, ka dei ka sngi sah kynmaw ha ka histori ka Ri Khasi-Jaiñtia. Ka jingjied ïa ka jaka bad ka jingthung ïa kine ki maw kam long kaba shu thung tangdep, hynrei la shna kyrpang bad la thung bha ïa ki. Ki hynriew tylli ki mawpdeng kit hew ïa ki hynriew ngut ki Lyngdoh Kur kiba la wan lang ban sdang ïa ka Hima Maharam kaba laitluid. Kiwei pat ki maw kiba la thung pyllun ki thew ïa ka jingdon ki Syiem jong ka hima Maharam bad ki Rangbah Shnong jong ka shnong Mawlangwir. Ki maw kiba ïeng marwei shadien ki hynriew tylli ki maw ki thew ïa ka ïawbei tymmen.
Ka jingrah ïa ki maw bynna na kawei ka jaka sha kawei pat kam dei ka jingjia kaba thymmai bad kaba jia tang ha ka hima Maharam hi. U Oliver Jose R. bad u Laporte Luc ki ong ba ki mawbynna jong ka Sachica bad Mongua ha ka shnong Boyaca, Colombia, la pynkynriah noh ïa ki sha ka shnong kaba marjan jong ka museum khnang ban ïoh ai ka lad jingïada kaba kham bha ïa kine ki Mawbynna. (Megaliths of the World, p. 125). La ong ruh ba ha Tunja, Colombia, 16 tylli ki mawbynna nam la pynkynriah noh ïa kin a ka jata tynrai ba ki don sha ka phyllaw jong ka university jong ka Pozo de Donato (Olivier J.R. Megaliths of the World, p. 168).
ïa kine ki mawbynna nam jong ka shnong Mawlangwir la shim na ka shnong Tynrong-Mawlangwir hi, kaba jngai kumba shi mer. Bun na kine ki mawbynna ki dei ki mawniam kiba la ju pyndonkam da ki trai shnong jong ka hima Maharam ban tyrwa jingkñia bad jingduwai (phor symbai) sha u Blei. Khnang ba kine ki maw kin long kiba don jingmut bad kiba khring ïa ki nongpeit, la buh ruh bun kiwei pat ki mawbynna ha kane ka jaka kiba kham ohshrong bad kiba don dur. ïa kane ka kam la leh hapoh ka jingpeit jingkmih jong ka shnong Mawlangwir bad la ai jingkyrshan da ka Department of Arts and Culture jong ka Jylla Meghalaya, 2011-2012. U Nestorland Wanniang, u Rangbah shnong ka Mawlangwir, lem bad kiwei pat ki rangbah kiba pynïaid shnong ki la aiti ïa kane ka kam ha u Bah Esbin Syiemlieh bad ki nongïarap jong u, kiba la ohdur ohdar ïa kine ki maw tang da ka jingngeit ryngkat uwei u tyrnem. Ban rah ban rong ïa kine ki mawbynna la leh da ka jingïarap ka kali khwai bad ka truk saw shaka. Ban pynjot pynpra ne ban pynkynriah ïa kine ki Mawphor ka long pyrshah ïa ka jingngeit tynrai ki Khasi; hynrei ki jingjia basngewsih kim lah ban lait, ka la jia ruh ba uwei na ki nongtrei u la kdiah ka kjat ha ka por ba ki dang rah ïa kine ki Mawphor. Kine ki Mawbynna Marammot ba la thung pyllun ki la khring ïa bun ki nongjngoh kai pyrthei na kylleng. Ki briew ki dei ban sngewthuh bad ban ri sumar ïa ki kam bah ba la leh da ki longshuwa khnang ban ïoh ïathuh ha ki pateng kiban dang wan.