
Da I Dr. Wadamika Lyngdoh, PhD
Ka jingpynneh pynsah ïa ka sboh tynrai jong ka mei mariang kaba la don lypa hapoh ka mei ramew na ka bynta ki jingthung jingtep ban ioh ïa ki jingbam kiba tei ïa ka met ka phad jong ngi bad na ka bynta ka jingkoit jingkhiah kaba paka bad ki jhur ki jhep ruh kiba ngi ioh ki long kiba neh slem bad kim ju pyut thala. Ka jingpyndonkam tang ïa ki sboh tynrai jong ka mei mariang ïa ki jingthung jingtep bad bam ïa ki jingbam kiba khuid basuba ka dei kawei na ki bynta ba kongsan tam ha ka jingim jong ngi ki briew. Kane ka dei ka jingshisha kaba ju pyndonkam ha baroh ki thaiñ lam mihngi jong ka ri Khasi Jaiñtia ha Meghalaya, India. Ka long kaba riewspah ha ka spah mariang ha ka rep ka riang tynrai kaba hiar pateng naduh hyndai hynthai katkum ka jinghikai jong ki longshuwa manshuwa jongngi. Ka ri jong ngi ka long kaba pher bad kaba phylla ban ïanujor bad kiwei kiwei ki jaka ha ka jinglong kyrpang jong ki jingthung jingtep jong ngi kiba la don lypa ha ki ïa ki kynja dawai kiba bha tam kiba lada ngi bam ïa ki ki long kiba tei bha ïa ka met ka phad ïa ka jingkoit jingkhiah nadong shadong bad kiba neh slem. Ka jingpynmlien ban pyndonkam tang ïa ki sboh mariang ka dei ka jingim kaba janai. Ka jingjur jong u slap ha kine ki thaiñ jong ngi ka pyntlot bor noh ïa ki dawai (Chemicals) sboh ba pynmih da ka sorkar bad ka pynkhlaiñ ïa ki sboh tynrai kiba mih hi naka mei mariang. Ki jaitbynriew tynrai (indigenous) kum ki Khasi, ki Jaiñtia bad ki Garo ki shañiah beit tang ha ki sboh mei mariang ha ka rep ka riang kaba ki ju pyndonkam da ka sboh masi nangta ki sla dieng sla siej ki jyrmi bad kiwei kiwei kiba ngi ioh na khlaw nab tap. Haduh mynta mynne ngi ju pyndonkam ïa ki katkum kaba la buh la tang u men barim kaba bha tam. Ka long kumne harum :- ba shuwa ban ngin thung ngin tep ngi ju lum ju lang ïa ki ñiut ki ñier ki sla ïap ki dieng ïap bad kiwei kiwei ngi pynlang sha jaka, shi shi lynnong bad ki sat hang ïa ki da kaba tap da u khyndew nalor kaba ki ju khot ka thang bun. Ban pynsboh bha ïa ka khyndew bad pynneh pynsah ruh ïa ka sboh mariang kaba shisha kaba ngi ioh na ka mei mariang ym dei da ka jingleh jong ki stad saïan. Ki jhur kiba khlem pyndonkam dawai kiba khuid kiba suba kiba pynbha ïa ka koit ka khiah jong ki briew baroh, ïa kine la tip bad ithuh da ka sorkar India lyngba ka jingioh khusnam jong ki katto katne ki nongrep kiba rep ha kane ka rukom kumba la hikai u menbarim. Katto katne na ki jingthung kiba la ioh nam ki long u shynrai lakadong uba don ha u ki kynja dawai kynja rong bakhlaiñ bad babha tam na ka bynta ka koit ka khiah bad ka jingkhlaiñ jong kine ki kynja dawai badon hapoh jong une u shynrai ki long haduh khatar shah(12 %). U soh ñiamtra uba mih na ri Khasi jong ngi u long uba bun bha ka vitamin C kawei pat na ki jait jingthung kum u ‘ingmakhir ruh u dei uwei na ki dawai ba bha tam na ka bynta ka koit ka khiah. U sohtrun ruh u dei uwei na ki jait jingthung uba pynmih bun ïa ka um shini kaba khlaiñ haduh kumba khatsaw haduh khathynriew ki kynja dawai kiba mih ha ri khasi ki long kiba pher bad kiba bha tam ban ïa nujor bad kiwei pat kiba ngi ioh na kiwei ki jaka.
Ki jait krai kiba bha tam kiba ngi ioh na ri Khasi jong ngi ki long kine harum :-
1.U raishan (ba soh kum u kba ) une ki ju pyndonkam ha kaba shet ïa ki jingbam bad bun jait ka jingbam ngi lah ban ioh na une u krai.
2.U raitruh (ba ju pyndonkam ha kaba shet kyiad) bad ka kyiad kaba ngi ioh na une u krai, ngi lah ban pyndonkam ha kaba dih lane shna dawai.
3.U raisoh (ba soh kum u riewhadem) une ruh ki ju pyndonkam ha kaba shetja kaba ki ju ong (ki ong ka ja krai) bad kiwei kiwei ruh ki jait jingbam.
Kine ki jingthung kim mut tang na ka bynta ka rep ka riang hynrei ki don ruh ka bor kaba khlaiñ bad kaba riewspah ha ka jingdon ki dawai kiba pynbha bad pynkhlaiñ ïa ka met ka phad ki jait bynriew. Ka Food Safety department jong ka Meghalaya ka trei bor bah ban lum ban lang kum ia kine ki nongrep kiba pyndonkam hok tang da ka sboh mariang khlem pyndonkam dawai (chemical). ïa kane ki ju pynkup burom bad ai khusnam ïa kiba kum kine ki nongrep manla u snem namar kine ki dei ki jait jingthung kum u shynrai, u sohñiamtra, ‘ingmakhir, sohtrun bad ki jait krai ki long kiba bha tam na ka bynta ka koit ka khiah bad ki jait vitamin baroh ba ngi ioh na ki. Donkam ka jingpynithuh na ki shnat trei kam jong ka food safety ba kin long kiba shngain ïa ki paidbah ban pyndonkam bad bam bam ïa kine ki jait jingbam, kiba ioh jingsumar sukher hi tang na ka mei mariang.
Ka jaka trei kam jong ka food safety ka ai jingkyrshan ïa baroh ki nongrep kiba rep ha kane ka rukom lyngba ka jingïasnoh kti lang bad kiwei pat ki jaka treikam jong ka sorkar Meghalaya ban pynkup burom bad ai syrnod ia kino-kino kiba trei shitom na ka bynta ka koit ka khiah jong kiba bun balang baroh kane ka jingpynkup burom ka long shi bynta ïa kito ki nongrep kiba rep bha ïa u shynrai, u soh ñiamtra, ingmakhir bad sohtrun bad kiwei kiwei pat ki jait jingbam tynrai kum ki krai. Kine ki jait jingthung ym ba ki mih hi tang da ka sboh mariang hynrei ki pynmih ruh ïa ki bor dawai kiba khlaiñ bad kiba bha tam bad kiba pynbha ruh ïa ka koit ka khiah. Ka jingïadon bynta lang jong ki nongrep bad ka shnat treikam jong ka food safety ka pynmyntoi ïa baroh ki nongshong shnong jong ka ri Khasi bad Jaintia ban ioh ïa ki jingbam kiba khuid basuba bad kiba long dawai ban pynjah bad pynduh pyndam ïa baroh ki jait jingpang kiba don ha ka met u briew.
Ha Meghalaya jong ngi ka jingdon jong ka shnat treikam commissionerate of food safety kaba dei hapoh ka jingpynïaid jong ka Health bad Family Welfafe Department ka pynthikna ba ki jingbam jingdih kiba pynmih na ri Khasi, Jaiñtia bad garo ki long kiba bh tam na ka bynta ka koit ka khiah jong u paidbah. Ka shnat treikam jong ka food safety katkum ka standard act ka jong u 2006 lyngba ka ain bad ka pule puthi bad ka jingpynlong ïa ki jingialang bapher bapher, kane ka kynthup lut ïa baroh ki nongdie jingbam, ki nongshet, ki nongrah jingbam na kawei ka jaka sha kawei pat bad ki nongsong ïa ki jingbam, ka shnat treikam jong ka food safety ka peit pyrmen khnang ba kine baroh ki dei ban long kiba khuid ba suba. Ka jinglam lynti jong ka shnat treikam food safety ha ryngkat ka jingjurip na ka por sha ka por ka pynlong ïa ka shnat treikam jong ka food safety ban da puson bha ïa ki rukom treikam baroh shwa ba kan ai ïa ka licence ia kino kino kiba sdang ia ki kam khaïi pateng jong ki marbam mardih bad ruh ba ki jingsong jong ki marbam mardih ki dei ban biang ki jingbatai ïa ka jing-long jong kito ki jait jingbam bad ki dei ban don ruh ïa ka shap jong ka FSSAI.
Kawei na ki kam kiba kongsan tam jong ka shnat treikam food safety kaba man ka por ka dei ka jingleit jurip khah khah ïa ki jaka trei kam kiba pynmih ïa ki marbam mardih, ki dukan die jingbam, ki dukan die sha die ja bad kumta ter ter. Lyngba ka jingïatrei lang jong ki officer ka pynlong ia ki nongshong shnong baroh ba kin ioh ïa ka bam kaba khuid basuba. Ka food safety ka buh ruh da ki kyndon na ka bynta baroh ki briew kiba trei ha kine ki kam ba ki dei ban bud thikna katkum ki kyndon ba la ai ha ki lada kino kino kiba pynkheiñ ïa kita ki kyndon kin ngat ha ki jingpynshitom katkum ka aiñ khnang ban ïada ïa ki nongbam nongdih ba kin lait na kino kino ki jingpang jingshitom da kaba bam da kino-kino ki jait jingbam ki bym long.
Kane ka shnat treikam ka peit pyrman bha khamtam ïa ki jingsong plastic namar ba ioh dei ki jingbam ba sniew hynrei kiba shu pynibang tang da ki jait rong nalor namar kine ki lah ban ktah ïa ka jingkoit jingkhiah suki jai bad wanrah pat ïa ki jingma jingmynsaw hadien habud.
Kumba la ong haneng ka food safety ka pyrshang tyngeh ïa ka Meghalaya da ka jingïatrei lang bad kiwei pat ki shnat treikam ka pynkup burom bad ka ai syrnot bad ka GI shap ïa kane ki ju leh ryngkat ka jingïatrei lang bad ki shnat treikam bapher bapher jong ka sorkar bad ki seng bhalang ban pynkiew ban pynïar ïa ka jinglong tynrai bashisha jong ka Meghalaya ka (MOVCD – NER) ka ai jingïarap ha ka ban ai jinghikai ïa ki nongrep ym tang ban thung ban tep hynrei kumjuh ruh ban pynïaid ïew ïa ki. Ka ai jinghikai ruh ïa ki rukom rep ban pyndonkam beit da ka sboh mariang ban lait ka ai dawai (chemical).
Ha Meghalaya jongngi ka jinglong shisur shijingmut bad ka tip briew tip Blei jong ka jaitbynriew jong ngi ka long kawei na ki kam ba khlaiñ tam kaba ïa dei bad ka mei mariang ki ïa leh kat ba lah ban pynkhuid ban pynbha ïa ka mei ramew ha kaba ki rep ki riang kit hung ki tep da kaba khuid ba suba tang da ki sboh mariang kiba mih hi halor ka mei ramew. Kane ka long shi bynta ïa ka jingim jong ki briew namar haba ngi bam tang da ki jingbam ba mih hi na ka mei mariang khlem pyndonkam dawai (chemical) eiei ngi ioh ïa ka met ka phad kaba shait ba khlaiñ bad ngi long ruh kiba im tymmen shong prah shong shang. Ka jingpyndonkam ïa ki jingbam tynrai bad ruh ïa ki tiar shna da ki kti ka long kaba ïaid ïew bha bad kane ka pynlong ïa ngi ban ïa kynduh bun ki paralok bad ka jingïamir jingmut mar kylliang na ka bynta ban pynïeng rasong ïa ki jingbam tynrai ki ban tei ïa ka jingkoit jingkhiah baroh shi satlak ka pyrthei.Ka jingai jinghikai ïa kine ki rukom u men barim ïa ki longdien mandien ki jong ngi kan pynkiew shaphrang bad kan pynneh bad pynsaphriang ia ki nuksa babha sha kiwei pat ki ri bad kane ruh ka long shi bynta ka jing-iohkam iohjam jong ki khun samla jong ngi khnang ba kin lah ban ïeng ha la ki jong ki kjat.
Ka jingïamir jingmut lang jong ki riew shemphang kiba ïa dei ha ka liang jong ka jingstad tynrai bad ki riew shemphang kiba dei ha ka liang jong ka jingstad saïan ka pynlong ïa ki briew jong ka ri Meghalaya ban tih bad wad bniah shaphang ka rukom im tynrai bad ka rukom im ki stad saïan. ïa kane la ai jingkyrshan da ka sorkar pdeng kum ka MOVCD – NER ban pynshlur ïa ki nongrep khnang ba ki jinglong tynrai kin neh kin sah bad kin nang kiew irat, ka ïew die ïa kine ki mar bam tynrai kan nang heh kan nang ïar na kawei ka por sha kawei pat. Dei ban nang pynjanai shuh shuh ïa kane khnang ba ka ri jong ngi, ym tang ba kan kiew ha ka ioh ka kot hynrei ban pynlong ïa ka ri India baroh kawei, ka ri jong ka jingkoit jingkhiah, ka ri jong ka khuid ka suba bad ki ri tip briew tip Blei.
Ka rep ka riang tynrai bad ka bam ka dih tynrai jong ka ri jong ngi kim dei kiba la shah kyntait sharud hynrei ki dei u maw nongrim bakhlaiñ tam ki ban ïaineh iaisah shirta pateng la pateng na ka bynta ka koit ka khiah jong ka ri bad ka jaitbynriew hi baroh kawei. Ka jingpynneh pynsah ïa ki rukom rep tynrai ha ka ri jong ngi ha ryng-kat ka jingshim khia ka sorkar ban nang kham pynbha bad pynjanai shuh shuh ka dei ka kam kaba ha khmat duh na ki mat trei kam jong ka sorkar, na ka bynta ka bha ka miat jong ki paidbah nongshong shnong jong ka ri Khasi. Ki nongshalan ïa ki marbam mardih ki dei ban pynthikna ba ki jingbuh jingstad bad ruh ki jingsong ïa ki marbam mardih ki dei ban long kiba khuid khnang ba ki long kiba ïaid ïew bha sha baroh kawei ka ri India bad shabar ri ruh kumjuh, ba kan long ka jinghikai ïa kiwei pat ki jaitbynriew ba kin pynmlien ban bam ïa kine ki jait jingbam kiba khuid ba suba bad ruh ki ban tei ïa ka met ka phad ba kin long kiba shait ba khlaiñ nadong shadong bad ba kin im slem, im tymmen shong prah shong shang.