Raphael Warjri
Ka mat ka ba kongsan ba dei ban pynsngew ka long ym dei eh ïa kita ki sohmyntoi ba dei ban ioh ki paidbah, hynrei ka dei ban nujor ïa ka jingthmu jong ka marryntih (system) bad ka jingtreikam ba shisha lyngba ki kher ki mer sorkar (government officials) kiba lah ban pyndonkam bakla ïa la ka iktiar na ka bynta ban ïuhroit ïa ki paidbah bad lada plie lad ban ioh khwan myntoi shimet. Ha ka jynthoh ba hashwa la kdew ïa ka bynta jong ka pule dangle, bad mynta yn ïa khmih sa ïa ka koit ka khiah.Ka jingmih kaba dei ban ioh myntoi ki paidbah na ka bhah sorkar kiba kyrsoi na kata ka stadmaïan ka juk mynta ki dei ban poi hok lada ki shakri sorkar ki pyndonkam hok ïa la ka kamram ban shakri hok shisha ïa ki paidbah. Shwa ban ïatai ïa ka phang jong ka koit ka khiah, to yn ïa khmih ïa ki shlem sumar sukher bad ki dawai dashin kiba dei ban pyndonkam ki nongpang khnang ba kin koit kin khiah ha ka rukom kaba dei, khlem da tynrong ïa ki jingeh ha ki nongpang lane ha ka longïing longsem jong ki nongpang. Ka long kaba shisha ba ha shityllup ka pyrthei ka palat liam tam eh ka kharkhana pynmih dawai dashin bad ki kor ki bor ba dei ban sumar nongpang (pharmaceutical industries) haba ïa nujor bad ka karkhana shna ki marbam mardih (food and beverages industries) khlem da kheiñ ïa kiwei kiwei ki karkhana ki ba dei ban iohmyntoi ki paidbah ba pyndonkam ha la ki sngi ha ka imlang sahlang. Lada bishar synlar khlem da khmih bniah ïa ki jinglong jingman ha ka imlang sahlang ha satlak ka pyrthei lah ban batai shai ba ki bynriew ha pyrthei ki kham bam ne dih dawai palat ban ïa kaba bam ne dih ïa ki marbam mardih.
Ki marbam mardih ba pynmih ha ki karkhana bad kiba shalan kylleng kylleng khamtam kiba hap ban pyndonkam da ki dawai kalai (chemical) ban pynnehbha (preservative) kham jlan haba shalan sha kylleng ka Ri ne sha kylleng ka pyrthei ki long kiba mynsaw na ka bynta ka met ki briew. Ha ka imlang sahlang ki longïing longsem riewspah kiba tynneng ïa ka rukom im ha pyrthei ba la kheiñ shaibynriew ki da kham lmun bad khyllew ban bam ban dih da kum kita ki marbam mradih ba shna ha karkhana. Hynrei kiba duk ba raitoi kim lah ban khajoh na ka bynta ban pynlut ha kum kita ki kynja marbam mardih bad ym banse ban hun da ki marbam mardih ba mih na ka mariang. Kumta ka koit ka khiah ba shisha kaba lah ban shan tyngeh ka dei ha ki briew ba duk ba raitoi. Kiba riewspah ki kjeh ban pynkoit pynkhiah ïa lade da kaba dih ne bam da ki dawai ba la shna ha ki karkhana. Ki briew baduk ba raitoi ki hun ha ka rukom sumar sukher da ki dawai kynbat, hynrei kaba mynsaw pat ka long ba ha sor bun na kiba duk ba raitoi ki marmlien ban thied dawai hi ban koit noh kloi lan khlem da tynkan ba ioh kita ki dawai kin pyntroiñ ïa ka met ka phad hadien habud. Kumta haba kren ïa ka shaipyrthei bashisha ka dei sha nongkyndong kiba la kham shai namar ha sor la shah lambud (influence) katba leh lang ka pyrthei.Kaba sngew kynshia pat ka long ba don napdeng ki nongkyndong ki leh mynlen ban pyrthuh bud ïa kaei kaba ki nongsor ki leh bad kane ka long kaba bakla ba kim shañiah ha la ka rukom nongkyndong kaba bit ba biang bha ha ka longbriew manbriew.
Jar la katta ka don ka pansara ka ba dei ban pynshongñia katkum ka jinglong jingman ha ka imlang sahlang. Haba kdew shaphang ka sumar sukher ïa kiba pang ba jhia, ki don ki jingpang kiba lehse ki dawai kynbat kim lah shuh ban sumar kloi ban pyllait ïa ki nongpang na ka jingiap. Kum ha kita ki khep ym banse ban shañiah ha ka rukom sumar ka juk mynta da ki dawai ba khleh kalai, wat lada ki lah ban don kano kano ka daw ban kyrtoh kylla bad thaw jingpang da kiwei pat lane ban pynkhrew ïa ka met briew. Ki don ruh ki kynja jingpang kiba dei ban shaniah tylli ha ki nongsumar dawai kynbat namar ba lada ki lah ban shimpor jlan hynrei yn khiah krat syndon, haba nujor bad ki dawai khleh kalai mynta kiba pynkoit noh mar mar hynrei lah ban kyrtoh pat hadien habud. Kum ka nuksa, ka kheiñ ka kdiah shyieng ka dei kaba biang ban sumar dawai kynbat, namar ha shlem sumar (hospital) ne ha ki nongsumar mynta kin leh jubor da ki lad jingsumar kiba lah ban pynsniew hadien habud kum haba pyndait da ki nar. Kaba sumar kdiah ne kheiñ shyieng da ki dawai kynbat ka dei kaba la don la ka matti jingstad jong ki longshwa manshwa lyngba ka sap ban sumar sukher tang da ki kynbat ban pynshoh pat ïa ki shyieng ba la kheiñ la kdiah lane wat ban pyndait biang ïa ki saphret shyieng ba la pra ne pharia. Ha ki shlem sumar hospital kum ïa ki jingpang ba la pharia ki shyieng bunsien ki ju ai jingmut ban dkhat syndon ïa ka dkhotmet ba kheiñ shyieng. Ha kajuh ka por dei ban husiar ban ioh nongsumar dawai kynbat da kiba tbit shisha namar lada bakla ba dei ngat ha kiba ym pat da nang bha lah ban dkoh syndon. Kumba lah bna paidbah ka shnong Thynroit ka dei ka jaka ba kham don ki nongsumar dawai kynbat kiba tbit tam, wat lada ki don ruh kylleng ki thaiñ ka Ri Khasi.
