Raphael Warjri
Haba phai biang sha ka mat ba kongsan ka ba thmu ban jurip ïa ka marryntih sorkar (government system) lane marryntih mynta (modern system) ha ka rukom pynbiang ïa ki jingdonkam ki paidbah, dei ban bishar ïa ka jingthmu jong ki briew shimet kiba bat ïa ka iktiar bad jingtbit ha la ka kam shakri paidbah, khnang ban ym ïaid bakla na ka jingthmu ba shisha jong ka marryntih sorkar. Yn ïa khmih biang ïa ka koit ka khiah ha kaba ki riewteikam (stakeholder) kiba ha khmat eh dei ki nongsumar pang bad ki nongkhaïi dawai, lait na kine don sa ki riewstad ba tihbniah ban shem ïa ki lad pynkhiah ïa ki briew lada dei ïa ki dawai ne ki kor pynkhiah ne ka jingbatai ïa ki nongpang. Ha kane ka phang la kdew hashwa ba ka karkhana shna dawai bad kor sumar (pharmaceutical industries) ka kham khraw ban ïa ka karkhana shna marbam mardih (food and beverages industries) ha ka jingpynmih mar. Kumno kane ka la leit jia, lehse bun na ki paidbah kim peiphang. Ka jingshisha ka long ba kita ki riewteikam jong ka koit ka khiah ki la kylla long ki riewteikam jong ka khwan ka rhah kamai. Kumba sawphew sanphew snem mynshwa ki doktor ki sumar briew ban shakri ïa ka imlang sahlang, ki hospital ki dei ki shlem ai jingshngaiñ ïa ki nongpang ba baroh ki shaniah tylli. Hynrei mynta bun na ki doktor ki la kylla ki nongkhaïi ki ba pynbiang jingsumar katkum ka dor ba lah ban siew ki nongpang bad ki hospital ki la kylla ki shlem kamai na ka bynta kiba don spah ban bei na ka bynta ban ioh ka koit ka khiah.Kane baroh ka la jia ryngkat ka ba ia sylla bad ki nongkhaïi dawai ne ki tiar ki tar ki mar ki mata ban ioh ka sumar sukher kaba remdor ban ïa myntoi lang ki doktor bad hospital. Ki ba siew ïa kata dei ki nongpang kiba lah ban bei pisa, bad ki ba duk ba raitoi ki hap ban bah da ka ram ka shah lada ki kwah ban shah sumar sukher, lane hap ïehnoh ia la ki baieit bathoiñ kiba pang ba kin sa shu iap khrew suki jai. Kane ka dei kaba paw pen ryngkew ha ka imlang sahlang ha kane ka juk mynta.
Ka dei ka jinglong briew kaba kita ki stad ki la sngewthuh lypa ïa ka rukom pyrkhat ka janor briew. Kawei pat ka daw dei ka jinglong synstan hi jong ki briew ki ba kwah ban koit ban khiah hynrei ym da kaba pynmlien ïa la ka met bad ïa ka janor, hynrei la shu shaniah tylli ha ki dawai bad ka sumar ki doktor. Ha kano kano ka imlang sahlang ka long kyllum ba ki briew ki angnud ba ki para bynriew khamtam ïa la ki bahaïing bahasem ba kin long ki ba koit ba khiah, kum ki khun ïa la ki kmie ki kpa lane ki kmie ki kpa ïa la ki khun. Kane ka pyrkhat ha ka janor briew ka long ba ki angnud ba ki kmie ki kpa kin ïai im barabor bad ba kin koit kin khiah, wat lada ki tip pylleiñ ba dei hi ka aiñ mariang ba kino kino ki jynthaw kin sa iap stai bad khatduh khatwai kin sa iapduh syndon. Haba shim kyllum ki khun ki angnud ba ki kmie ki kpa kin ïai im ha ka koit ka khiah barabor. Hynrei ynda la dei ka ïa ba ka met kan pyut bad kylla khyndew ym don kano kano ka bor ha pyrthei kaba lah ban mihpli da kumwei. Baroh baroh ki bynriew ki kwah ban imslem ki baieit bathoiñ, hynrei ynda la tlor ka met briew ym lah ban pynkhiah jubor da ka bor briew, hynrei lah tang ban pynjlan ïa ka jingim tang shipor arpor. Ha ka imlang sahlang ki bynriew ki ju wad lad jingsumar ïa la ki baieit bathoiñ haba ki pang ki jhia, khlem sngewthuh ïa ka jingjynjar bad syrtok ka met briew jong kito kiba pang. Ha ba shim kyllum kum kita kiba pang jur ki sah mynsiem tang da ki bnai bad lada jlan than tang hapoh shisnem.Ki don ki nongpang kiba kyrmen ban khiah noh kloi lan da lade bad don ki ba sumar sukher hi da la ki para baieit bathoiñ, bunsien ki khun ïa la ki kimie ki kpa.
Katba kine arliang ki dang ïai kyrmen, kumta ki bei tyngka khlem pud tang ban ioh khiah la kumno kumno. Ha kata ka rukom ki doktor bad hospital ki dang kyrsoi ka spah na kaba phah sumar, bad kumjuh ruh ki korkhana bad nongkhaïi dawai ki ioh lang ïa ka bhah. Kata kam mut ba ki doktor ki shim kabu hynrei ba ki dei ki riewtbit ha la ka kam sumar kumta ki ïai pyrshang haba dang ioh jingshañiah na ki bahaïing bahasem jong ki nongpang. Kumta ki lad sumar ruh ki shngaiñ lang haba nang ïai kyrsoi ka pisa tyngka na kaba ai jingsumar. Ha kata ka rukom ba ki korkhana bad nongkhaïi dawai ruh ki dang sieb la u saipan. Kawei ka longïing longsem baroh kawei ka pynkhreh na ka bynta iwei I nongpang bad kiba shim bynta ha kata ka jing-ai jingsumar ki long ki doktor, ki nos, ki nongdie dawai bad kiwei kiwei ki riewtbit ha manla ki lad ban ai jingsumar ia iwei I nongpang. Lada da ki phew ki spah ngut ki nongpang katno shuh ki riewtbit bad ki bahaïing bahasem kiba pynlut por pynlut ïa, pynlut spah pynlut hajar hapdeng ka jingkyrmen ba yn ioh jingkhiah noh tang katto katne ki nongpang. Kane ka long ka jingshisha ba ym lah ban len, hynrei lada kdew ka long tohmet kumba ym kheiñkor shuh ïa ka mynsiem briew. Ñiuma ym dei ban syntan ne ïehnoh beiñ ïa la ki bahaïing bahasem haba ki pang ki jhia khamtam haba ki khrew ki swai, hynrei ynda la sngewthuh ba ym don lad shuh ban pynim, ym myntoi ban siewspah da ka tyngka haba ym don shuh ka jingkyrmen.
