
M.M.Thaiang
Une u Nongthoh ha ka jingleit jngohkai ïa ka thain Saipung u la ïaid lyngba ka shnong Nongkhlieh, katba une u Nongthoh u rung ban dihsha ha kawei ka dukan, u la ïohsngew ïa ka jingïakren jong ki laingut ki Rangbah shaphang ka Kut Sutiang. Une u Nongthoh ha ka jaka ban mihnoh na Dukan dihsha ban leit sha Saipung haba ïohsngew ïa kane, u la nangshong sa kumba shiteng kyntien Kwai eiei. Hadien ba une u Nongthoh u la pynithuh ïalade bad uba kwah peit ïa kata ka Kut Sutiang, uwei na kita ki Rangbah u la ïalam ïa une u Nongthoh sha kane ka Kut Sutiang, ka Kut kaba don la ka Khanatang hynrei pat kaba khlem da sumar ïa kum kane ka jaka sahnam.
Ka Kut Sutiang ka don hajan shnong Rim, Elaka Nongkhlieh, Jaiñtia Hills. Kane ka krem ka don harud ka Wah Leteiñ kaba jngai malu mala sa kumba shi kilo metre ei ei na u surok PWD Sutnga Nongkhleih. Ha ka thma Jaiñtia pyrshah ïa ki Phareng (Jaiñtia-Anglo War) ka Kut Sutiang ka dei kawei na ki Kthem- bah ban ai jinghikai ïa ki shipai Jaiñtia bad ka dei kawei na ki Krem riehthma jong ki shipai u Syiem Sutnga.
Kane ka Kut krem ka dei kawei na ki Kut kaba pawnam ha ka thaiñ Sutnga Nongkhlieh ne hapoh ka Hima u Syiem Sutnga hyndai bad ka long ruh ka jaka peitkai kaba itynnat ha kaba nangne lah ban ïohi kyndiang ïa ki jaka kiba sawdong jong ka lyngba ki khap-Maw kiba long kum ki Khalki ne ki jingkhangiit. Laker kut ïa kane ka Kut da ka khlaw bad ki Mawramsong (Moochuni) kiba heh bad kiba jrong na baroh sawdong lait noh tang kawei ka lynti khapmaw kaba khim ban ïaid kjat ban rung shapoh kane ka kut lane ban mih shabar.
Hapoh kane ka Kut ki don shibun ki krem kiba rit kiba ïa syriem ïa ki kamra ïingshong briew ha ki kamra-kamra. Haba peit bad mutdur ïa ka jinglong jongman jong kane ka krem, ka la long la kum kawei ka Nongrit ha kaba don ki jaka Shongkai, ka Madan ïalehkai, ki kper ki prah bad ki Kor shongthait jong ki ‘ riew kieng Wait kieng Stieh bad bah Khnam bah Ryntieh jong ka Hima bah Sutnga (Sutnga Kingdom) lane ki Khla Wait jong ka ri Khatar Daloi lane Hima Jaiñtia (JaiñTia Empire).
Hapoh kane ka Kut don ka madan ba kynja kper, ka jaka kaba bit ban rep ban riang. Une u Nongthoh ha ka jingmutdur jong u, u pyrkhat ba kane ka Madan kaba long kum ka kynja kper ban thung jyngthung bad na ka bynta ki ‘riew Kieng Wait, Kieng Stieh, ki riew bah Khnam bah Ryntieh ka dei ka Madan khilan met jong ki Shipai.Haba peit ïa ka jinglong jingman jong ka Kut, une u Nongthoh u mutdur ba ki Shipai (‘riewkieng Wait, kiengstieh bah Khnam bah Ryntieh) kim khuslai ïa ki jhur ki tor namar lah ban ïoh ki jhur ki tor khlem da donkam ban leit thied na shabar lada rep ha kane ka bynta jong ka krem kaba long jaka lamktieh bad lumphlang.
Haba sngap na ka jingïathuhkhana jong ki ‘riew tymmen na Nonglhkieh-nongrim bad na Lumthari ha u ne u Nongthoh uba la wan jongoh hi dalade ïa ka Thaiñ Nongkhlieh bad ïa kane ka Kut Krem, la ong ruh ba kane ka Kut, ka dei ka kut bakhlaiñ jong ki shipai u Syiem Sutnga hyndai bad ha ka jingïalehthma pyrshah ïa ki phareng ha ki por u Kiang Nangbah (Jaiñtia Anglo War).
Lada peit shisien peit na jngai la ïohi ba kane ka jaka ka long kaba khohruh khohram kaba ïeng da ki maw ramsong (Moochuni) kiba heh bad kiba jrong, hynrei lada rung shapoh kane ka jylli la ïohi pat kum kawei ka Hall ne ïing dorbar kaba heh ha kaba don ki Khalki-Jingkhangïit bad hateng hateng kum ki Sky-light kiba lah ban peit napoh shabar.
Kiba ïohi ïa kane ka Kut ne Krem ym lah ban shu klet noh shen namar da shisha ka long ka Kut ka baphylla kaba shisien pyrkhat ym lah ban mutdur la ka long kaba shu long hi (Naturality) ne kaba la shna da Shipai da ka hukum jong u Syiem ka Hima bah Sutnga hyndai uba synshar donbor kum ka jaka rieh ki Mar ba Khlaiñ bor jong u.
Lada pynbha ïa kum kine ki jaka, kan jin da la long kawei na ki jaka jngohkai hapoh ka ri lum Jaiñtia ka ban khring ïa shibun bah ki Nongwan jngohkai pyrthei napoh ka ri bad na shabar lada yn pynkhuid, ker bad sumar bha ïa ka.
Kiba la wan jngoh bad ïohi ïa kane ka jaka kaba itynnat ha ryngkat ka jingmutdur sha ki sngi jong ki longshwa man shwa kiba la leit noh ym lah khlem da kynmaw tympang ïa ka ha ka jingmut jingpyrkhat. Nalor kane ka kut don ruh sa kiwei kiwei de ki kut ne ki krem kiba pawnam ha kylleng ka Jaiñtia Hills, kiba don la ki jong ki khanatang lada yn wad bniah bha ïa ki.
Nalor kane ka Kut Sutiang ka don ruh sa kawei ka krem ba marjan kaba don hajan shnong sutnga ïa kaba la tip kum ka krem Labit kaba ïa syriem ïa ka Kut Sutiang. Nalor ka Kut Sutiang, don ruh sa kiwei de ki krem kiba heh kiba don la ka jong ka khanatang kum ka krem “Moolakbong” kaba don hapoh ka Elaka U Daloi Nongphyllut ha ka lynti ïaid kjat na Madan Umi-i sha Umterpeiñ bad Mooriap. Nangta ka krem Umlaher kaba don ha Khyndaw -wassoo ha lynti ïaid kjat na Mooriap sha Laher, ka Krem Letymmen kaba don ha kjat u Lumsaranthu ha ka Wah Umpani kiba hapoh ka Elaka u Daloi Labang- Nongphyllut.