
“ïa kane ka Article la thoh da u rangbah u ba trei shabar ka Jylla la bun snem bad u ba dang shu shong thait shen”
(Ba bteng)
(c)Ym tang katta kumba la pyni ha neng, tang ba jrong eh ka jing-thoh, yn shu wanrah tang kawei ar ka nuksa: –
La shem ruh ba ki nongïalam Khasi-Pnar ha ba ki la bat ïa ka bor, ha ka jaka ban pyrkhing ïa ka jingteh lakam ïa ki nongwei, ki thaw pynban ki lad kumno ban ai khyndew ïa ki nongwei (outsiders) ha la ri.
(i)Kawei na kita ki nuksa ka dei kato ka Civil Services Officers Housing Co-operative Society Ltd, ha New Shillong. Ki nongïalam ki thaw da ka aiñ ban plie lad ïa ki nongwei (outsider) ban ioh khyndew ban shna ïing lyngba kane ka Civil Services Officers Housing Co-operative Society Ltd, ha New Shillong;ha kaba ki dkhot ki don ki non-tribal bad ki tribal; bad nalor kita ki tribal don ruh ki bym dei ki native (trai ri).
Wat la ka long, ka jingïateh lyngba ka lease kaba 99 snem, hynrei ka la long kaba la palat bun ïa ka shi-rta briew, khamtam ba jingmang ïa kita ki khyndew ka dei na ka bynta ïa ki Officer kiban sa shong thait na la ka kam; haba la shongthait na ka kam te, sa katno snem eh ki im slem. Ynda ym don shuh ki trai, sa ki khun ne sa mano pat?
(ii)La ong ba ka sorkar ka ai ïa kata Officers Housing Co-operative Society Ltd, 45.01 acre (19.60 lakh sqft) na ka bynta ka “Public Purpose” lane na ka bynta ka jingmyntoi ki nongshong shnong bad ki paidbah ka New Shillong; kata ka Co-Operative Society pat ka bhah khyndew sha ki dkhot ka Society, kiba don lang ki non-tribal bad ki tribal. La ong ba ka sorkar ka long ka trai khyndew, ïa ka khyndew la die da ka lease kaba 99 snem (ha ka ktien Khasi, lease ka dei “ai wai”, hynrei hangne kam dei ka “ai-wai”, namar ha kane ka lease la shim ïa ka dor ka khyndew bad sa hap siew sa ïa ka khajna shi bnai shi bnai ne shi snem shi snem).
{Ha bun ki jylla sha ri dkhar, ka trai khyndew dei ka sorkar; bad u wei pa uwei u ba thied khyndew u hap siew ïa ka dor khyndew sa ka khajna man la u snem. Ka da don ka kyndon ba dei ban siew tikna ïa la ka khajna lada ym siew lane lada ka sorkar ka donkam ïa ka khyndew ka lah ban shim noh. Ia kane ka rukom la ong ruh ba ka dei ka lease ba ka sorkar ka ai ïa ki nongshong shnong}.
(iii)Ka la don ka mukot-duma PIL No. 7/2012 ha ka iing-bishar High Court Meghalaya. Ka iing bishar ka pynshongñia ha ka jingbthah ka Transfer of Land Act 1, 1971;kaba la bthah, ba ym lah ban die khyndew sha ki non-tribal lait noh da ka jingmynjur shwa da ka sorkar. Ka ïing-bishar ka shim ka rai, nyngkong, ba kat kum ka Act 1, 1971, ka sorkar ka la ibit bad ka la rai ban bhah khyndew ia kata ka Society, kaba ar, namar ka sorkar ka pyntip ba ka jingbhah khyndew ïa ka Society ka dei na ka bynta ka “Public Purpose”, ka ban wanrah ïa ka jingroi/jingmyntoi ïa ki paidbah shong shnong bad kan wanrah ruh ïa ka jingmyntoi ïa ki paidbah ka jylla, bad ba ka sorkar ka dei ka trai khyndew. Haba kumta ka ïing-bishar kam mushlia shuh ïa kaei ba ka sorkar ka la rai, namar baka dei ka jingkit khlieh hi da ka sorkar na ka bynta ka jingbha ka jylla.
Hangne ngim don ban ong ne kynthoh eiei ïa ka jingrai ka ïing-bishar.
(iv)Ki nongïalam ka sorkar, haba ki sngew dei ban pyntrei kam ïa ka Section 3(1) ka Act-1 1971, kaba mut ban ai khyndew ïa ki nongwei (outsiders la ki tribal ne non tribal) dei ban da don da ki kyndonba pyrkhing bad ka dei ban long ha ki khep kiba kham ñiar bad ha ki bym lah kiar (absolutely in rare circumstances); namar ba ki dei ban kynmaw ba kane ka dei ka 6th Schedule bad ruh ïa ka jingbthah ka Article 19 (5). Hynrei ban bhah khyndew ïa ki nongwei heh kyrdan, ki heh tulop, ki bureaucrat nongwei kiba bat ïa kikam synshar ka sorkar, kiba don bor ban pynïaid (influential) ïa ka sorkar,bad kiba wan lyngba ka posting ha ka kam, kum ia kita, kam dei ka khep kaba kham niar; namar ki bureaucrat ki don la ka lad bad khlem artatien ki la pynkhreh ïa la ka lawei. Ka dei pynbanka jingai ïing shong pyngad, shong sngewtynnad (luxury) ynda la shong thait (retire), ka lad kaba ki native tribe (Khasi-Pnar) kim kham lah ban ioh kum ïa kita ki lad.
(v)Hangne ngi iohi kumno ki nongialam trai ri ki thaw aiñ ka ban plie lad ban ai khyndew ïa ki nongwei/outsiders ha ri Khasi-Jaintia, katba ha kiwei pat ki ri-lum ym lah ban leh kumta.
(vi)Haba ai khyndew na ka bynta ka “Public Purpose”, ym dei ban ia nujor bad ka jingthmu ka “Public Purpose ha ki non-tribal area. Ha ki 5th bad 6th Schedule Area, ka khyndew na ka bynta ka Puplic Purpose ka dei beit shi jingmut, tang na ka bynta ban pynkiew ïa ka roi ka par, ka ioh ka kot ki trai ri-lum (tribal) bad ka ban ym ai lad ïa ka infiltration ki outsider.
(vii)Haba ka khyndew ka shyiap ka dei ka jingim bad ka ioh ka kot ki native tribe kumba la ithuh da ka Constitution, la katno tylli ki Housing Co-Operative Society ki nongtrei kam rit kyrdan Khasi-Pnar ba ka sorkar ka pynshlur ban ai khyndew?
(viii) Ha ka Article 38, 39 & 43 la kynthoh da ka ktien “Workers”, kaba mut ïa ki “nongtrei”, kam mut eh ïa ki bureaucrat ne ki heh kyrdan. Ka jingthmu ka dei ïa ki Workers kiba rit kyrdan, namar ki bureaucrat ki dei ban peit shwa ïa ka jingbit jingbiang kiba hapoh bad kiba rit kyrdan.
(ix)Ha ka jingrai ka ïing bishar (Judgement), la kynthoh ba u Member Secretary kata ka Civil Service Officer Housing Co-Operative Society, ha kato ka por u dei u Khasi-Pnar. Hangto la kynthoh ruh ïa ar ngut ki Myntri (Minister) Khasi-Pnar kiba la pynksan ban ai khyndew sha ki Civil Service Officers nongwei. Kita ki Myntri ki ong ba kine ki Civil Service Officers (bureaucrats) kiba la trei lynter hapoh ka jylla, ynda ki la shongthait (retire) ka long ka bym sngewtynnad ba kin leit phai pat sha la shnong ban im marwei kum ki nongweiba ym don ba ithuh ithaw shuh ïa ki. Ki ong ruh bakita ki bureaucrat kiba la trei shitom, da kaba ai khyndew ban shna ïing ba kin shong kin sah ynda ki la shongthait (Retirement) kan nangai mynsiem shuh shuh ba kin kham trei bha bad ka jingmyntoi ka long ïa u paidbah ka jylla hi.
Ym tip haduh katno ka jingtrei shitom jong kita ki bureaucrats. Namarla shem pynban ba, ha ka report ka Sustainable Development Goals (SDG) 2024, ba la pynmih da ka Niti Ayog, ka report kaba dei peit ïa ka roi ka par bad ka pule puthi ha ki jylla. Ha kata ka report, la shem ba na ki 7tylli ki jylla ri-lum ha North East, ka Meghalaya ka la nang hiar bad kawan ba khadduh syndon. Haba kumne, kaei ka jingmyntoi ba ki paidbah Khasi-Pnar ki ioh; da jingduh pynban.
(x)Ki Civil Service Officers kiba nabar bad kiba heh ka ioh ka kot ban ia ki Officer trai ri, khlem artatien ki la pynkhreh lypa ïa la ki iing ki sem sha la ri, sha ba don la ki khun, ki ba ha iing ha sem ban leit phai ynda la shong thait (retirement), ha Shillong ka dei tang ban shu shong pyngad bad na ka bynta ïa kiba ha ïing ha sem haduh 99 snem.
(xi)Ha kato ka por, shano ki Syiem bad shano ka KHAD kiba la pynkub bor da ka Constitution kum ki nongri nongsumar ïa ka riti ka dustur, ka khyndew ka shyiap ki trai ri, ka ei jingsngewthuh ïa la ka jingkit khlieh ban pyntrei kam ïa ka aiñ.
(xii)Shuh shuh, ka long kaba kham lyngoh ba, sa u wei pat u rangbah, u ba dei syndon u nongialam MDC, ka KHAD, u kren ha ka lad pathai khubor ka “Shillong Times”& HUB News kaba ha ka 31.10.2024, u ong ba ki tribal kum ki Mizo, ki Naga bad kiwei ki riew lum ba nabar ka District/Jylla kin dang lah ban wan thied khyndew lada ym pynbeit ïa ka Constitution (Schedule Tribes) Order 1950. Kane ka long kaba lyngoh balei ka poi sa sha ka jingdonkam ïa ka amendment ïa ka Constitution (Tribes) Order 1950; namar kumba ka long ha Mizoram don ki Khasi, ki Dimasa, Hajong bad kiwei tribe kiba wan shwa ka 26.01.1950, ïa kito baroh la shah ban thied khyndew. Kiba leit hadien ka 26.01.1950 ym shah shuh ban buhai khyndew.Ka long kumjuh ha Nagaland. Haba ha ka Maghalaya Transfer of land (Regulation) Act 1971, la pynshai ha ka Section 2 (e) ba “Tribal” ka mut tang ïa ki “tribal ka jylla Meghalaya” kiba lah ban thied khyndew. Ia kiwei kiwei ym lah ban shah thied khyndew lait noh kiba la don lypa shwa ka 26th Jan 1950. ïa kane ka ain lah ban sngewthuh ruh na ka jingbthah ka Article 5 kaba la pyntrei kam naduh ka 26th Nov 1949.Haba da u nongïalam ka KHAD u kren paidbah ha kane ka rukom khlem tip ïa ka aiñ, ym phylla ba ki Naga, ki Lushai, ki Kuki bad kiwei kiwei kiba nabar ka District/Jylla ki wan thied khyndew hadien ka snem 1971 ha ki thaiñ Maikhuli, Pilangatha, Iongkhuli bad ha kiwei kiwei ki thain.
(a)Ngi iohi mynta ba ha ki tribal area,ha Lushai /Mizo, ha Nagaland, ha Sikkim bad ha ki Scheduled areas, ka khyndew ka shyiap ka dei beit tang ïa ki trai ri-lum (Native tribes), ym lah ban ai khyndew ïa kino kino ki seng ne Co-Operative Society namar la ñiew ïa ki kum ki Non-Tribal. ïa ki non tribal lah ban ai khyndew lyngba ki kyndon ba pyrkhing bad hadien ka jingtohkit ba bniah da ki bor sorkar. Da kane ka aiñ la pyntrei kam khnang ban teh lakam ïa ki nongwei (Influx/Outsider).Hynrei ha Khasi-Jaiñtia pat ki nongïalam ki thaw aiñ kat kaba ki sngewbit ïa lade, wat la ka long ka jingduh ki trai ri bad pyrshah ïa aiñ ka 6th Schedule.
(b)Namar ba ym don ka jinglah bor ban pyrkhat (inaptitude) da ki nongïalam, bun sa tang ka jingïakhih katba napoh nang ioh rung mon ki nongwei.Ym phylla, baha ka roi ka par, ka pule puthi ruh ka jylla Meghalaya ka la nang hiar bad sah dien duh napdeng ki jylla ri-lum ka NE.
(F)Ynda la ioh ILP pat, tip ki nongïalam kin thaw sa kum kano ka aiñ bad la ki lah ne em ban pyntrei kam. Ka ILP, ym dei tang ïa ki non-tribal, ka dei lang ruh ia ki tribal kiba nabar, namar ïa ka BEFR 1873 la thaw na ka bynta ban ïada ki trai ri (Native/Indigenous). La iohi ba, shwa ban leit sha Nagaland ne Mizoram District, naduh ka por ka jylla Assam bad haduh mynta, ïa u Khasi-Pnar ne ïa uno uno u tribal u don kam ILP Permit lym kumta ka aiñ kam shah rung.
(G)Nangta, la shem ruh ba ha Dimapur District ka Nagaland, kaba hap ha khap ri thor, ym pat ju pyntrei kam ïa ka ILP, la wan rah ïa ka ILP tang naduh 9th Dec 2019. Wat la ïa ka ILP la wanrah naduh ka 09.12.2019 hynrei ka aiñ la pynmih ba ïa baroh ki bym dei ki Naga bad kiba wan shong shnong, wan khaiï ne wan bylla hadien ka 21st Nov. 1979 (ym dei hadien 09.12.2019), ïa kine baroh la dei ban ioh ILP Permit. ïa ki bym ioh ILP Permit ki dei ban mih noh na Dimapur/Nagaland. Ka Tarik 21st Nov. 1979 la shim namar ba ïa ka District Dimapur la pynbna Tribal Belt naduh ka kata ka 21st Nov.1979. ïa ka ri Khasi-Jaiñtia la ithuh kum ka Tribal District naduh ka 26th Jan. 1950.Ynda ioh ILP, la ki nongïalam kin pyntrei kam ïa ka ILP naduh ka 26.01.1950 ? !, ne da kano ka ain kin thaw; sheptieng ioh ki thaw da ka aiñ kaba da khongpong pyrshah ïa kaba kiwei pat ki ri-lum ki ïa pyntrei kam.