
D H Kharkongor
Ka por kam ap ïano ïano ruh. Khlem da poi pyrkhat ngi la poi hamar ka shiteng ka jong une u bnai uba Khyndai. Te to wat ka lyiur ruh ka imat kumba ka lah phaidien. Ka Synrai pat ruh kan dang ïai shynna.Ngi ruh ngin ïa ïehnoh shadien ïa u Drug, khamtam eh ïa u Heroin, lem bad ïa u HIV, kiba nga shim ba ki dei ki Khlam kiba la lynshop tyngeh wat ïa ka Jaidbynriew ka jong ngi. Ngin ïa phai noh khyndiat sa sha ka ‘Online Gaming’ bad ruh sha ka ‘Online Gambling’.
Kane ka dei shisha kata ka ïa jong ka ‘Information Communication Technology’. Ka juk jong ka jingsuk bad ka jingstet banlum banlang bad ban pathai ïa ki khubor ne ïa ka jingtip shaphang kiei kiei baroh. Kane ka dei ka juk jong ka ‘Internet’ lembad ka ‘Smart Phone’, kata, nalor ka Desk Top Computer lem bad ka Lap Top. ïa mynta ngin ïa ïehnoh shwa ïa ka ‘IPhone’. Kum ban shu ong noh kane ka dei ka ïa kaba wei haba ong ‘illiterate’ ka lah thew pynban ïa u bym tip bad u bym nang kumno ban pyndonkam ïa ka kor ‘Computer’, kaba lem bad ka Internet’, bad ym shuh tang ïa u bym nang ban thoh bad ban pule. Nangne sha khmat ka lah dei syndon sa ka ïa jong ka ‘AI’ ne ka ‘Artificial Intelligence’. Mano ban poi pyrkhat ba baroh baroh ngin hap ban donkam ïa ka Smartphone, kaba nga ñiew ba ka lah dei ka ‘Palm Top Personal Computer’. Wat u khynnah skul ruh u lah donkam ban don ïala ka jong ka Smartphone.
Ngin ïa poi beit noh ha ka phang. Ka jingai ïa u khynnah, uba dang lung than eh, ïa ka Smart Phone ka ïasyriem pynban kumba ai ïa u shi gram u Heroin ne shi gram u Cocaine. Kan long shisha kumta lada ai khlem da hikai kumno kin pyndonkam hok ïa ka, nalor kaba sharai kumno bad haduh katno kin pyndonkam ïa ka. Ki khyllung khynnah ki khmih lynti ba kiba la heh kin ïapynlut por lembad ki lane ba kin ïa byrngïa lem ïa ki. Kum ban shu ong noh ki thrang ïa ka ‘attention’ lane ïa ka ‘affection’ ka jong kiba la heh la san, kiba ha syndah eh bad ki. Pynban, kiba heh, ha ka jaka ba kin ai ïa ki ïa kata kaei kaei kaba ki thrang ki ai pynban da ka Smartphone. La kumba ki da ong artat – ‘shim da kane (Smartphone), pynbyrngia ïa lade da ka, sngewbha ynnai pynthut pynwit shuh ïa nga’.
Kam bha ïa u khynnah ba un brai than eh ïa ka ‘Smartphone’ naba khlem pep kan lam ïa u sha ka jingbrai ïa ka ‘Online Gaming’. Ka jingbrai than eh ïa ka ‘Online Gaming’ ka ktah jur ïa ka koit ka khiah kaba salonsar, kata,kaba naduh ïa ka koit ka khiah jong ka met ka phad tad haduh ïa ka koit ka khiah jong ka jingmut ka jingpyrkhat. Khlem da ïa kren ïa ka ‘Pornography’ ba ka ‘Smartphone’ ka ktah tad haduh ïa ka jinglah ban pynleit jingmut ïa ka pule ka puthi, ka jinglong kaba kloi ban kohnguh ïa ka kam ka jam bad tad haduh ïa ka jingïadei kaba parabriew.
Ym lah len ba ka don ka jingïapher hapdeng ka ‘Online Gaming’ bad ka Online Gambling. ñiuma kiba la heh la san kin nym da ngop than eh ha ka ‘Online Gaming’ naba ïa ka te donkam ban don shisha pat ruh ïa ka jingtbit ne ïa ka ‘skill’. Kaba ki lah ban ngop ka dei ha ka ‘Online Gambling’ ïa kaba la tip ruh kum ka ‘iGaming’ lane ka ‘iGambling’. Ngam artatien ba ka jingangnud ne ka jingkhmih lynti ïa ka jingïoh spah ïoh Crore tang na ka jaka shong, khlem da jaw ka syep ka syar’ ka dei ka daw bah ba kiba bun ki kum ngop ha ka ‘Online Gambling’. Kaba kato tam ban ïoh lad ban ‘Gamble’ ne ‘Khalai’ ha kaba tang marwei tnoit ne ha kaba rieh khlem da tip ne ïohi mano mano ruh. Ka jingngop lor kat ban ‘thong’ noh katto katne na ka pisa ka tyngka kaba ki don, da ka jingkhmih lynti ba kin ïoh pat kham bun shah ban ïa kaba ki la ‘thong’. Pynban kamju long kumta. Ka kham bun ka jingbijai ei noh jong ka tyngka, ba la ‘thong’, ban ïa ka jingïoh. Kane keiñ kaba nang pynngop shuh shuh ïa u nongkhalai ba un ïai thong bianglor, sa shisien-pa-shisien, da ka jingkhmih lynti pat de ba un lah ban ‘khyllie biang noh’ ïa kat ka tyngka kaba u la duh lehnohei noh. Ka jingangnud kaba bunsien kam ju urlong. Ki don bun jait ki rukom’khalai’ bad lah ban ong ba ka ‘Internet Lottery’ ka dei kawei na ki.
Ka ‘Khalai’ ka dei ka ‘Khalai’, kaba wat lada long kat kaba long ne shem kat kaba shem pynban dei ban shu phai beit ïa ka da la ka lyngkdong lane ban shu kiar beit raimaw raidieng na ka. ñiuma, uwei ne ar u lah ba kob sarong ba u longbriew na ka ‘Khalai’. Hynrei kam lah ban long kumta ïa baroh salonsar. Kiba bun hi te, wat lada kim kubur, ki ‘kylla duk ksew’ pynban na ka daw jong ka jingkum ngop biej ka jong ki ha ka ‘Khalai’. Kumta ki bapli ki ngam syndon jlang kat haduh ban da kit ram kit shah. Ki don kiba poi syndon haduh ban da hap ban bynda ne byndi byndop ïa la ka jong ka ïing ka sem. Kita kiei kiei ki lam ruh shaduh ka jingshitom jong ka jingmut ka jingpyrkhat kaba ryngkat bad ka jingdukha mynsiem. Kaei kaei kaba da ktah jur tad naduh ïa ka jingïadei kaba ha la ka jong ka ïing ka sem tad haduh ka jingïadei kaba parabriew ha ka imlang ka sahlang.
Kat kum ka jinglap ka jingshem ka jong nga ba wat lada lah ban lait na ka ‘Online Gaming’ lem ruh bad ka ‘Online Gambling’ pynban la eh pat de ba lait, lada hangno hangne ruh lane lada don badno badno ruh, na ka jingbrai than eh ïa ka Smartphone. Te kumta la shu kum seilor shilor na ka bynta ban peit liak shi liak ïa la ka jong ka Smartphone’. La shu dem syndon pat de ruh ngung ha la ka jong ka Smartphone. Kum ban shu ong noh ym nang ïohthiah ïohdem khlem da mane khatduh shwa ïa la ka Smartphone. Mynstep ruh, tang shu mar ïa plied ka khmat, ka kti ka lah poi hi sha ka Smartphone. Ka Smartphone ka la tehmraw shisha ïangi. Ngi poi ban ïatehmraw pat de ruh dalade ïalade.