Deibormi Nongpoh
Ka pule ka puthi ka long kawei na ki bynta ba donkam ha ka imlang ka sahlang jong u briew. Ka jingwanpoi ka pule ka puthi ha kane ka ri Khasi-Jaiñtia jong ngi ka dei lyngba ka jingwan ki mishoneri jong ka Serampore Mission bad ka Welsh Calvinistic Methodist Foreign Missionary Society. Ka jingwan jong ki mishoneri sha kane ka ri Khasi-Jaiñtia ka long ban pynphriang ïa ka Gospel, hynrei ha ryngkat kata ka jingtrei, kaba plie artad ïa ki skul ka long sa kawei pat ka lad ka lynti na ka bynta kane ka kam. Ki mishoneri jong ka Welsh Calvinistic Methodist Foreign Missionery Society ki la pynpoi ïa ka pule puthi (Education) ha Jowai ha ka snem 1854 bad ha Jaiñtiapur ha ka snem 1857, kaba la pynlong ïa ki briew ha ri Jaiñtia ban sngewthuh ïa ka dor bad ka bor jong ka pule ka puthi.
Hadien ka jingwan poi ka pule ka puthi ha Jowai bad ka jingsdang ïa ka Balang Presbyterian ha Jowai, ka pule puthi ka la nangïaid, ha kaba ki briew ki la ïabeh ïa ka. Ha ka jingïaid jong ka por, ki don ki jingkylla ha ka imlang ka sahlang; dei ha ka snem 1887, ba u Rev. Hajom Kissor Singh Lyngdoh Nongbri ha ka por ba u dang don ha Jowai, u la ïoh ïa ka jingpynkhih ha kaba ïadei bad ka jingngeit, kata ha kaba u la seng ïa ka Balang Unitarian ha ka 18.9.1887. U Rev. Hajom Kissor Singh u la ïoh mynsiem bha lyngba ki jingthoh bad jingkyrshan jong ki riewngeit jong kane ka Balang kiba na shiliang duriaw, kata kum na u Rev. C.H.A. Dall (Missionary of the American Unitarian Association). Ka Balang Unitarian ha kito ki por ba u Rev. Hajom Kissor Singh u dang don ha jowai ka la kiew bha ha ka jingdon ki bangeit. Ha ka snem 1899 ka jingdon jong ki bangeit ha ka Balang Unitarian ha Jowai ka la long 90 ngut.
U Rev. Hajom Kissor Sing, kum u briew uba la don ka jingnang jingtip ha ka pule ka puthi, uba lah don ruh ha ka kam sorkar, hadien ba u la seng ïa ka Balang Unitarian, u la angnud ruh ba ka Balang kan don ïa ka skul. Katkum na ki jingthoh jong u Griffith J. Sparham ha ka kot Khasi Calls An Adventure In Friendship, ba la pynbit pynbiang da ka Margaret Barr, dei ha u bnai August jong ka snem 1893, ka Balang Unitarian ka la plie ïa ka skul ha Jowai ha ka jingpeit kawei ka nonghikai kynthei, ha kaba la don ar phew ngut ki khynnah kynthei bad shynrang. Hadien ar snem, kane ka skul ka la nangkiew bad ka la don saw ngut ki nonghikai bad hynriew phew ngut ki khynnah skul. Kane ka skul ka la ai ka jingshakri kaba biang ïa ki nongpule, ha kaba kim donkam ban siew, hynrei sngewsih ba ïa kane ka skul la hap ban khang noh ïa ka ha ka snem 1904 hadien ba la pynkynriah kam ïa u Rev. Hajom Kissor Singh sha Shillong. Ki jingtrei shitom jong u Rev. Hajom Kissor Singh, ha kaba ïadei bad ka pule ka puthi kim shym la sepei, ki pyrsad bad ai mynsiem ïa ki longdien; kumta ha ka snem 1967 ka Balang Unitarian ka la sdang biang ïa ka skul kaba la tip kyrteng mynta, Hajom Kissor Singh Memorial Secondary School, Jowai na ka bynta ban ai ka jingshakri ïa ka imlang ka sahlang.
Hadien ba la seng ïa ka Balang Unitarian ha Jowai ha ka 18.9.1887, ha ka snem 1888, la mih sa uwei pat u rangbah uba la pdiang ïa ka jingngeit kaba la ïalam lynti da u Rev. Hajom Kissor Singh bad uta u dei Rev. Heh Pohlong uba dei na ka shnong Nongtalang. Dei da ka jingïalam jong une u rangbah ïa ka Balang Unitarian ha ka shnong Nongtalang la seng ha ka snem 1888, ha kaba u la long ruh u nongsharai jong kane ka Balang. Kine ki arngut ki rangbah, u Rev. Hajom Kissor Singh bad u Rev. Heh Pohlong ki la don ka bynta ka bakhraw ha ka ban kyrshan lem ban pynkhlaiñ ïa ka Balang Unitarian ha ri Khasi-Jaiñtia. Une u rangbah u la long uwei na ki nongkyrshan bad nongai mynsiem ïa u Rev. Hajom Kissor Singh. Dei ha kine ki snem 1888-1889 ba ki la don kumba 14-16 ngut ki bangeit na ka Balang Presbyterian kiba la mih noh na ka Balang bad don noh ha ka Balang Unitarian. Katba nangmih ki snem, ka Balang Unitarian ha Nongtalang ka la nangroi ha kaba ki bangeit jong kane ka Balang ki la mih ym tang ha ka shnong Nongtalang, hynrei ha ka shnong Nonglamin ruh kumjuh, ka shnong kaba don ha ki bynta ba shathie jong ka shnong Nongtalang. Ha ka shnong Nongtalang ka jingdon jong ki bangeit ha ka Balang Unitarian ha ka snem 1899 ka long haduh 32 ngut. Ki rangbah kiba khaw paw jong kane ka Balang ha kito ki shiphew, arphew snem ba dang sdang ïa ka ha Nongtalang, ki long u Riang Pohlong, uba dei u briew uba lah don ka jingnang jingstad kaba kham biang, u Kat Pohrmen, U Thakur uba ki ong u dei na ka jait Nongpoh, u Don Nonglamin, u Khyllaw Padu, Hat Padu, bad u Moina. Nalor kine ki shynrang kiba paw kyrteng ha kine ki snem 1888-1918, na ka liang ki kynthei pat kiba paw kyrteng ki long ka Shui Nongpoh kaba la khlad noh ha ka snem 1918, ha kaba u maw ba la pynïeng ban pynsahnam ïa ka u dang don haduh mynta.
Ka jingidonkam jong ka Balang Unitarian ban don ïa ki skul kam shym la long tang ha Jowai, hynrei ka la sdang ruh ban kner la ka kti ban ai ïa ka jingnang jingstad ha ka shnong Nongtalang ruh kumjuh. Uwei na ki dkhot jong kane ka Balang uba kyrteng u Kiri Tongper, kumba ka paw ha ki report jong u snem 1892, u ju lum ïa ki khynnah shynrang ha la ïing bad u ju ai jinghikai ïa ki. Kumba ka paw na ki report jong u Rev. Hajom Kissor Singh, ka Balang Unitarian ka la don ïa ka skul ha Nongtalang naduh ka snem 1893. Ha ka jingleit jong u sha Nongtalang na ka bynta ka Anniversary Unitarian Movement kaba la long ha ka 22 bad 23 tarik jong u bnai October, 1893, u la ïathuh ba u la leit peit ïa ka Skul ha ka step jong ka 24 tarik jong une u bnai, ha kaba ki la hikai ïa ki khynnah ban rwai ban leh drill. Ha kane ka skul ki khambun ki khynnah shynrang, ha kaba la ai jinghikai ïa ki halor ka subject English, English Primer, Ka New Testament bad ka Khasi Primer.
Na ka bynta ban pynkhlaiñ ïa ka jingtreikam jong ka Balang, ha ka snem 1896, u Rev. J.T.Sundarland bad u Rev. J. Harwood ki la wan ban peit ïa ka Balang Unitarian ha Nongtalang, ha kane ka jingwan jong ki sha kine ki lum, ki la sah kumba artaïew kynthih ban leit na kawei ka shnong sha kawei pat. Dei ruh ha kane ka por ba ka American Unitarian Women’s Alliance ka la kyrshan na ka bynta ban thung ïa u Rev. David Edwards ban long u nongpeit ïa ka Balang Unitarian ha Nongtalang.
Ka Balang Unitarian na ka bynta ban kyntiew shuh shuh ïa ka pule puthi (Education) ha ka shnong Nongtalang, ha ka Annual Conference kaba la long ha ka 30th-31st December 1911 bad 1st January 1912 ha Nongtalang, ha ka jingïalang kaba shi sien shi snem jong ka kynhun Unitarian Young People’s Association, kaba la long ha ka sngi U Blei, ka la rai ban sdang ïa ka Young People’s Library ha Nongtalang ha ka jingïalam jong u Roshoron Roy bad ki saw ngut kiwei pat ki samla ban ai jinghikai ïa ki briew ha kaba ïadei bad ka pule ka puthi (Education) lyngba ka skul miet kaba man ka sngi. Kumba ka paw na ki jingthoh, la sngewthuh ba ka skul jong ka Balang Unitarian ha Nongtalang ka la ai jingshakri haduh ki snem 1930-1935 ei ei, ha ki por ba u (L) John Deng Pohrmen u dang sdang ban leit skul; imat hadien kine ki snem ka la sangeh noh ban ai ïa ka jingshakri. Hynrei ki phliah ding ba ki longshuwa ki la tbeh ban ai ïa ka pule ka puthi, kim shym la ai lad ïa ki longdien ban shong kli kti, kumta ha ka snem 1995 ka Balang Unitarian ha Nongtalang ka la seng ïa ka Unitarian English School Nongtalang ban ai jingshakri na ka bynta ka imlang ka sahlang.
Kumta haba phai sha kine ki kam kiba ka Balang Unitarian ka la trei lyngba u Rev. Hajom Kissor Singh ha Jowai bad ha Nongtalang ruh kumjuh, la ïohi ba ka la long ka jingkyrkhu kaba khraw ha kato ka por na ka bynta ki khynnah, ki samla kiba thrang ban ïoh ïa ka pule ka puthi. Kine ki matti jong u Rev. Hajom Kissor Singh bad u Rev. Heh Pohlong ki la long shisha ki jingkyrkhu na ka bynta ka imlang ka sahlang.
