Bah Banshai Marbaniang, Meghalaya Awaken Concerned Citizen
Ka Jingkhot ban pyrkhat ha ka jingkylla jongka rukom synshar khadar jong ka Ri India ne hapoh jongka Jylla Meghalaya kaba la pynkupbor katkum ka Riti ka Dustur jongka Rilum ki Jaidbynriew Ritpaid la shem bad sakhi katkum ka Riti Synshar Paidbah (Constitution) jongka Ri India halor ki Khyrnit Treikam bapher bapher. ïa ka synshar paidbah jong ka Ri India la seng halor ka jingmut kaba khlem kut por ba ka bor ka dei ban shong nongrim ha manla iwei pa iwei kum ki para bynriew kiba long ki nongshong shnong jongka. Ka kyntien “Sorkar jong ki paidbah, da ki paidbah, bad na ka bynta ki paidbah,” kumba la pynpaw nyngkong eh da u Abraham Lincoln ha ka 19 tarik u bnai Naiwieng jong u snem 1863 jongka Thma bah Pyrthei bad kaba la pynsawa kylleng sawdong lyngba ka Riti Synshar jong ka Ri India, ka la pyni ïa ka jinglong tynrai halor kumno ban long kum ki nongïalam lyngba ka jingkitkhlieh, ka jingïaryngkat, bad ka jinglong ba kynthup-lang khlem jingïapher.
Hynrei ha kylleng ka Ri India bad kaba la sngew jylliew khamtam haba phai hapoh Meghalaya, ki nongshong shnong mynta ki iohi ïa ka jingkylla kaba pynkhuslai halor ki jingmut jingpyrkhat kiba la pait la pra khlem da don shuh ka jingïaryng-kat markylliang da kaba wanrah ïa ka jingpharia bad pynkupbor tang da ki rai shimet ba khlem nongrim jongkiwei pat kiba kam ïeid Ri ïeid Jaidbynriew. Kaei kaba la long shisien katkum ka jutang lyngba ka akor hapdeng ki nongïalam bad ki paidbah ka la pynkylla dur suki suki sha kawei pat ka rukom synshar kumba la sakhi halor ki mat ka jingsynshar donbor, ka jingsynshar paidbah tang halade khlem da burom shuh ïa kiwei bad ka jingsynshar tang namar ki kompeni ban myntoi da kaba la shna na ki seng saiñpyrthei hapoh ka Jylla.
Haba Phai Halor Ka Rukom Synshar :
Ka rukom synshar ba la shna da ki Seng Saiñ Pyrthei ha Meghalaya ka pyni ba ka long kaba donbor bha ruh na ka bynta kito kiba dang ioh ban rung sha ki kyrdan synshar na ka bynta ka sorkar jylla kaba mynta lada bishar bniah kumba ka long ka rukom synshar paidbah da kaba pynshong nongrim ha ka Riti Synshar jong ka Ri India bad ki Aiñ katkum ki riti dustur jong ka Ri bad ka Jaidbynriew. Ka jingsynshar paidbah ka thew ïa ka rukom synshar kumba la buh kyrdan hapoh ka sorkar lyngba ka imlang sahlang ba pura bad kaba heh da kaba la pynpaw katkum ki kyndon ba pura kiba long ki rukom treikam bapher bapher kumba la pynbeit ryntih ha baroh kylleng sawdong jongki liang na bynta ka jingbha halor ka imlang sahlang. Ka don ka rukom ban pyntreikam ïa ki polisi, ban pynïaid ïa ki kam paidbah, bad ban pynneh ïa ka jinglong ryntih lyngba ki heh ba la thung kiba long ki nongtrei sorkar. Ka jingsynshar paidbah ka thmu ban pynthikna ïa ka jingtreikam kaba paka, kaba ïaid beit, bad ka jingkitkhlieh ha ka jingsynshar pura kaba treikam katkum ki kyndon bad ki bynta kumba la buh.
Ka sur jong ki paidbah kaba donbor ka ju ngam jyllop noh tang hapdeng ka samoi kaba wan ban pynthymmai pat ïa ki Nongmihkhmat kiba dei ban phah shapoh ka Parliament, Assembly ne kumjuh shapoh ka District Council. La iohi ruh man kapor ka shu jah noh tang hapoh ki kot ki sla jong ka synshar khadar tangban myntoi shimet ha ka saiñ pyrthei khlem da donkam shuh ban kynmaw ïa kiwei. Dei hangne kumba ka paw mynta halor ka jingsynshar kaba la pynshong nongrim hapdeng ki kam ki jam bapher bapher kiba long ka kamai kajih jong u paidbah lem bad kiwei pat kiba bun balang katkum ki jingtip bad kumta ka kyntien kaba thymmai bad kaba sngewsih ka la mih na ka jingsngew paidbah ban sakhi pura ha la kajong ka Jylla hapdeng ka jingïalam bapher bapher kaba ong “Ka sorkar jongka karkhana, da ka karkhana, bad na ka bynta ka karkhana.”
Haba Kren Halor Ka Jingpynlong Kor Treikam (Machine) ïa Ka Synshar Paidbah :
Kane ka jingsngew kaba dang mih ka pynpaw kumno ka jingsynshar, kaba la sdang ban rung ha ki jinglong briew, ka la kylla long kum ka kor treikam (Machine) tangban thew ban woh ïa ka jingkiew ne jingkhia ha ka jingbha jingmiat bad ka la shukut noh tang hapdeng ka jingdum khlem ka jingtip paidbah.
Ki MP, ki MLA, bad ki MDC, kiba dei ban mihkhmat ïa ka jingsngew jong ki paidbah, bunsien ki shah kynnoh ba ki kheiñ ïa ki nongshong shnong kum ki number ban shu buh jingthoh ha ki register ym kum ki nongïashim bynta ha ka synshar paidbah. Ki nongshong shnong ki pynpaw ïa ka jingsngewsih ba ka jingsynshar jong kane ka juk kaba mynta lada phai sha ka Sorkar ne District Council ka kheiñ kor tang ïa ki rukom synshar shimet ne synshar donbor tang da ki briew kiba kam ïalade ki Nongïalam kiba biang ki jaka treikam lem bad ki karkhana jong ka jingshim rai kham bun ban ïa ka jingbha jingmiat jong ki briew hapdeng ka imlang sahlang. Kine baroh ki paw shai ba ka jingthmu ba kongsan ha ka saiñ pyrthei lyngba ki Seng Saiñ Pyrthei ki paw shai ba la pynlong kham duna da ka jingshakri paidbah bad kham bun da ki jingmih na ki jingkhein jingdiah bad ka jinglong ban ïai neh ha ka seng tang namar ki jingmyntoi ha ka kam karkhana kumba la ïalam hapdeng jongki.
U Nongshong Shnong Uba La Jah Rngai :
Ka jingsngewkhia kam dei tang ka saiñ hima sima ne ka akor. Haba shim ïa ka jingkitkhlieh ki rai shaphang ki skhim jingmyntoi, ka jingithuh da ki bor computer digital bad ka polisi paidbah ki la nang kham kheiñ ïa ki briew ban long tang kum ki phang pdeng jong ka jinglum jingtip. Ki ID ba kyllum kum u Aadhaar, wat lada dei ba la shna tang na ka bynta ka jingtreikam kaba paka hapdeng ka Ri India, hynrei khlem da thmu ban pynkylla hapdeng baroh ki liang, pynban ki la pyni ïa ka jingkylla kaba kham heh hapdeng baroh ki liang katba ioh lad ban pynlong ïa ki paidbah tang kum ki mraw hapdeng jong ka Sla Pyrthei tang namar ban ñiewkor ïa ki bor ki kor treikam computer. Ki paidbah nongshong shnong khamtam halor ki thaiñ nongkyndong bapher bapher kiba dang duna ka jingnang jingtip bad kumjuh kiba duk ba rangli la shu shim kyllum ïa ki baroh lang kumjuh khlem jingïapher shuh tang namar ban pynrung jingtip kyllum lyngba ki bor computer (profile algorithm) da kaba ïehnoh sharud khlem da ñiewkor shuh ïa ki nongïashim bynta ba la pynkupbor da ka synshar ka khadar hapdeng jong u paidbah bad ïa u paidbah.
Ka rukom treikam tynrai bad ka riti dustur hapdeng ka synshar Hima Sima ne Synshar Shnong hapoh ka jylla Meghalaya, kila sakhi shai halor ka jingshah ktah kaba jur lyngba ki bor synshar paidbah kiba la ïalam ïa ka Pisa ka tyngka namar ka jingduna halor ka jingshemphang khlem da burom shuh ïa ka hok bad jingshisha bad ban shu pynshong nongrim lyngba ki bor ki kor kamai kiba la nang kiew na kawei ka sngi sha kawei pat khlem da iohi ne bat tynrai. Ha kaba ki khlieh jong ki shnong ki ju pynneh pynsah ïa ka hok bad ka akor, ki nongmihkhmat ba la jied da u paidbah mynta ki synshar ïa ka jingiathuh khana bad bunsien ki pyrshang ban pynduh ïa ka jingstad kaba la rim bha na ka bynta ka jingmyntoi jong ka saiñ pyrthei hapoh la kajong ka Jylla tangban shu kam ba kilong ki Nongïalam pynban ki shu kylla long sha ki Nonglilam.
Ka Jingpynkynmaw ïa Ka Riti Synshar Paidbah :
Ka Riti Synshar Paidbah jong ka ri India, lyngba ki Article 14, 19, bad 21, ka pynthikna ïa ka jingïaryngkat, ka jinglaitluid, bad ka burom na ka bynta barohlang kum ki nongshong shnong ba pura katkum ka hok kaba dei bad biang pura. Kine kim dei ki jingmut kiba rit paid, hynrei ki dei ki hok kiba im kiba la thmu ban pynneh ïa ka synshar paidbah kaba pynshong nongrim ha u briew bad na ka bynta jong u briew. Hynrei haba ka jingsynshar Sorkar hapdeng kine kipor kiba mynta ka la kheiñ ïa ki nongshong shnong tang kum ki Kot thoh ne ki marbam, khlem da burom shuh halor kiei kiei baroh da kaba ïuhroit khlem bishar hok baroh bad ban pynduh jingmut ha baroh kiliang kiba dei ban ioh jingïarap sorkar ne jingtreikam ba kongsan.
Ka tnad ïing bishar ba ha khlieh jongka Ri India kaba la tip kum ka Supreme Court ba don burom ka la bishar ban pynkynmaw bunsien ïa ki bor sorkar ban synshar bad ïalam katkum ki kyndon jong ka Riti Synshar Paidbah ka Ri India (Indian Constitution). Ka la rai ruh halor u Aadhaar lyngba ka ïing bishar ba ha khlieh duh naduh u snem 2018 ka la pynbna ba u Aadhaar u dei ban sah kum ka mon sngew-bha, ym kum ka atiar ban kyntait ïa ki jingshakri na bynta jong u paidbah. Kumjuh haba phai katkum ki jingbthah jong ka ïing bishar Meghalaya High Court ha u snem 2025 ki la pynskhem shuh shuh ba u Aadhaar um lah ban long tang ka jingpynshisha na ka bynta ki jingmyntoi jong ka sorkar, da kaba pynkynmaw ïa ki bor synshar jylla ba ka hok jong ki briew ka ïeng halor ka jingsuk ha ka liang ka synshar khadar hapdeng ka Ri Synshar Paidbah.
Ka Jingshim Biang ïa Ka Mynsiem Jong Ka Synshar Paidbah :
Lada ka synshar paidbah ka dei ban neh ha ka mynsiem jongka, ka dei ban wanphai biang sha ka jingïakren bad ka jingkitkhlieh halor ki Nongïalam bashisha. Ki sur jong ki nongshong shnong ba rit paid lada dei ki nongrep, ki nongtrei bylla, ki samla pule, ki rangbah bad kiwei kiwei ki dei ban long kiba kongsan katjuh kum kito kiba don ha ka bor synshar.Ka jingsynshar ka dei ban longbriew manbriew biang sa shisien lyngba ka jingsynshar da u briew ïa u briew halor ka jingnang jingstad ha-shwa ba kan kylla long tang kum ka bor computer (Artificial Intelligence) ban kyllum tang ban tip ne suk khlem da lah ban pynbha.
Ka jingkylla na ka synshar paidbah sha ka synshar paidbah kam shym la jah khlem da tip. Ki sengbhalang, ki jingïalang paidbah, bad ki nongpyrkhat riti synshar ha kylleng ka thaiñ ki dei ban khot bad pynthymmai ïa ka nongrim ba ki ïeng ha ka jinglong nongïalam khlem da donkam ban shu sngap ne pyrkhat bakla.
Jingpyrkhat Ban Pynkut Da Jingsngewrit :
Ka jingsynshar paidbah hapoh ka Ri India kam shym la thmu satia ban pynkylla long da kaba shu synshar tang da ki kor ki bor. Man la kapor ka jingmut ka long ban pynim ïa ka. Bad shuh shuh katba ki nongshong shnong ha kylleng ka Meghalaya bad ka jaitbynriew ki nang pynsawa ïa la ka sur, kawei ka khubor katkum ki kyntien ban pyrta bad nang kham jam kalong: “Pynphai pat ïa ka jingsynshar sha ki paidbah khnang ba ka jingsynshar kan long biang jong ki paidbah, da ki paidbah bad na ka bynta ki paidbah ym jong ka karkhana, da ka karkhana bad na ka bynta ka karkhana.”
Khublei Shibun