ïa kane ka artikle la thoh da u rangbah uba trei shabar jylla la bunsnem bad uba dang shu shongthait shen
(Ba bteng)
(c) La iohi na kitei ki jingshem ba ka sorkar jylla kam shym la shim khia ïa ka jingwan rung ki poi-ei kiba la shong ha Garo Hills bad kiba la ioh ïaid lyngba ruh na Garo Hills. Kane ka la ktah jur ïa ka jaidbynriew Garo (demographic erosion) bad ïa ka imlang sahlang, ka ioh ka kot ki Garo. Ym dei tang katta, kaba kham sniew, ka dei khamtam eh ba ka ktah ïa ka ri Khasi-Pnar, namar ki paid Garo katba ioh ki lad, ki ïaleh ban wan phet sha ri Khasi bad ki ieh ïa la ka ri. Kumba la iohi ki Garo kim don jingkitkhia ban leh eiei ïa ki poi-ei (illegal immigrant).
(i)Ym dei ba shu kynnoh khlem nongrim ïa ka jingwan phet ki Garo sha Khasi, namarba la don bun ki kynhun, kum ki “All Khasi Hills Achik Federation” bad “All Ri Bhoi Garo Headmen Association” ha kylleng ka ri Khasi. Sa ka ei pat yn hap pynshisha. Ha Garo Hills ym ju don kino kino ki kynhun Khasi-Pnar,balei pat ka don ha ri Khasi ? Kaba dei eh ïa kine ki seng Garo ban leit phai sha la Garo ban khynra ïa ki poi-ei;pynban ha ri Khasi ki ia khih ban buhai shnong bad kaba nang jur katba nangïaid ki por, kane ka long kaba be-aiñ bad pyrshah ïa ka 6th Schedule. La ong kumne ruh namar ka jingwanbuhai shnong ki Garo sha ri Khasi ka dei, kaba jur eh hadien ba la ioh jylla, ym lah ban len ïa kata ba don khyndiat paid kiba la don lypa.
(ii)Ka jingioh lad ki Garo, ki Naga ki Lushai bad kiwei kiwei ban buhai shnong ha ri Khasi, ka dei ka jingbym don ka bor pyrkhat(capacity) ki nongïalam Khasi-Pnar, ki syiem, ka KHAD bad ki rangbahshnong ba kumno yn leh. Ka 6th Schedule, naba sdang ka bynta ïa ki District kat kum ki jaidbynriewtrai-ri (Native), ka bthah ba ki trai ri (native) ki dei ban pynneh ïa la ka riti ka dustur bad ïa la ka khyndew ka shyiap ha la ka jong ka jong ka District. Bad ia ka bor la aiti ha ki trai-ri (self-governance/autonomy) ba, da lade hi kin kham kit khia ban ïada ïa la ki jong ki khyndew ki shyiap. Ha ba la ioh ïa ka bor ha la ka kti, u Khasi pat imat, u la rai ban die duh ïa la ki Khyndew sha ki Naga, ki dkhar, ki Garo, ki Lushai, ki Kuki bad sha kiwei kiwei kumba la iohihaduh ha kine ki sngi. Ha Nagaland, ha Mizoram bad ha Sikkim kam dei kumta, dei tang ki trai-ritynrai (native)lane kito kiba la don lypa shwa ban long aiñ ka 6th Schedule, kiba lah ban ïa thied khyndew.
(iii)Nangtaki ioh lad shuh shuh sa ha ka jingthung kam ïa ki post kiba hapoh ka District Level, kaba ki khot ka District Level Employment (ki post Grade C & D kiba kham bun post). Ha ba la bthah ba 80% ki post dei ban jied kyrpang (preference) shwa ïa ki traishnong ka District (local permanent resident of the District). Kaba mut baha Khasi-Jaiñtia ïa ka 80% ki post dei ban jied kyrpang shwa ïa ki Khasi-Pnar, pynban ki nongïalam Khasi-Pnar (haduh u Aug. 2024, la kumba 50 snemmynta) ki mang tang 40% ïa ki Khasi-Pnar bad 40% ki aiei ïa ki Garo. Dei na kane ka rukom leh be-aiñ, ngi shem ba ha ki Office ha sor Shillong ka jingbun ki Garo bad ki Khasi-Pnar ka long mar katjuh, nangta saka iohshong shnong syndon.
Ka long ka jingduh kaba khraw tam ba ki nongïalam Khasi-Pnar kim don ka borshemphang ban iohi ïa kane bad kine baroh ki la nangpynshlur ïa ki Garo ban phet sha ri Khasi, kim nang ñiewkor shuh ïa la ka ri, ioh rung mon bad buhaishnong ei ki poi-ei na Bangladesh.
C.Ka jingdon kam ban pyntrei kyrkieh ïa “Immigrants (Expulsion from Assam) Act (IEAA), 1950” ha ka jylla Meghalaya :
(i) Ka sorkarpdeng (Central Govt) ka bthah ban pyrkhing ka jingpakhang ïa ki poi-ei na Bangladesh, bad ka la pynshlur ïa ka sorkar Assam ban pyntrei kam kloi ïa ka aiñ “Immigrants (Expulsion from Assam) Act (IEAA), 1950” bad ban weng/beh (deport) ïa ki poi-ei be-aiñ.
(ii) Kumba iohi ki Garo ki dei ki bym da sngewpher ïa ki nongwei, hynrei habada ki nongïalam Garo, kiba la pynsngew ïa ka sorkar, ka mut ba, ka kaei kaba la long ha Garo Hills, ka dei kaba la palat pud.
(iii) Ka Meghalaya kaba dei ka 6th Schedule, sorkarka dei ban pynkhreh kyrkieh ïa ki kyndon ban thwet ïa ki poi-ei (illegal immigrant) kiba phetrieh na Assam ban wan sha Meghalaya sha ba la don lypa ki para jaid kiba la shong la sah. Kaba don kam eh ka dei ban ban khynra (detection drive of the illegal settlers) kumba ong u Smith Momin bad Peterjob Sangma, ïa kito kiba wan shongbe-aiñ. Tang kaba shu bthah ïa ki DC ban peitngor bad ban pahara ïa ki khappud kam biang.
(iv) U CM u dei u Garo, u don ka jingkitkhlieh ban ïada ïa la ki jaidbynriew Garo, ha District Garo, lada um leh eiei, kan wanrah ïa ka jingjot ïa ka ri Garo bad ka jingwit jingwa ïa ka ri Khasi.Nalorba, kan long ruh pyrshah ïa ka jingbthah ka sorkar-pdeng.
(v)Ki nongïalam Khasi-Pnar, ka dei ia ki, ban shai kumno ban pyntrei kam thik ïa ki aiñ ka 6th Schedule kiba ïa dei bad ki khyndew ki shyiap. Lada kim sngewthuh shai, ki dei ban peitbniah ïa ki ainkhyndew (Land Regulation) ka Nagaland, Mizoram (kiba don hapoh ka 6th Schedule habasdang) bad ka Sikkim ha kaba la bthah ba, tang ki trai-ri (Native) ka District kiba lah ban ïa thied khyndew, kumba la ong haneng. Ha ka por ba dang hap hapoh ka Assam, ïa ki khyndew ki shyiap ha 6th Schedule District la pynïaid da ki trai-ri kat kum la ka jong ka riti ka dustur lyngba ka ADC. Mynta, ha Meghalaya, kat kum ka jaidbynriewtrai-ri, la bynta ha kiar District, ka United Khasi-Jaintia bad ka Garo Hills District.Ka dei ban long kumha ka por ka Assam, u Khasi-Pnar um dei ban mushlia sha Garo bad kumjuh ruh u Garo um dei ban wan muslia sha ri Khasi-Jaiñtia, khnang ba ka riti ka dustur, ka niam ka rukom bad ka khyndew ka shyiap ha la ka jong ka ri kanneh kansah. Ym dei ban ïa khleh, ioh poi sha ka wit ka wa. khamtam eh, ba ki Garo kin nang ban ñiew kor ïa la ka khyndew ka shyiap ha la ri.
(La kut)