Da ka V Hekali Zhimomi
Ka India ka don ha ka por kaba kongsan bha ha ka thma jong ka pyrshah ïa ka jingpang HIV/AIDS. Sawphew snem hadien ba la lap ïa ka jingpang ba nyngkong, ka ri ka la tei ïa kawei na ki prokram ïada bad jingsumar ïa ka jingpang HIV kaba heh bad kaba don ka bor ïakhun kaba khlaiñ tam ha ka pyrthei. Ka National AIDS and STD Control Programme (NACP) ka la pyni ïa ka jingjop kaba ym lah ban len. Ki jingpang ba thymmai ki la hiar haduh shiteng naduh u snem 2010, ki jingïap na ka jingpang AIDS ki la hiar palat 80%, ka jingpynduh ïa ki khñiang jingpang mynta ka la palat ïa ka 97% hapdeng kito kiba dang shah sumar, bad ka India ka la kylla sha ki rukom sumar ba pyndonkam da u Dolutegravir-kaba buh ïa ka ha ka kyrdan ba halor eh ha ka pyrthei.
Hynrei ym lah ban don ka jaka ban kheiñ sting. Katba ka ri ka dang ïaid sha ka NACP Phase-VI (NACP VI) na ka bynta u snem 2026-31, ka dei ban peit ïa ka jingshisha ba ka jingpang khlam jong ka ri India ka dang ïai kiew, bad ha ki katto katne ki jaka, ka nang stet. Ka jingdon ka jingpang ha ki briew ha ka ri baroh kawei kaba long 0.20% ka pyni ba ki don ki jaka ba dang khlaiñ ka jingpang bad ki jingma kiba kham thymmai. Ki jylla kum ka Assam, Arunachal Pradesh, Tripura bad Punjab ki la pynpaw ba ka jingpang ka nang kiew, kaba la pynlong bunsien da ka jingdih drok da kaba injek. Hapdeng ki briew kiba injek drok, ka jingbun jong u HIV ka long sawphew shah ïa ka jingkheiñ ha ka ri baroh kawei, ha kaba katto katne ki jaka ba jur bha ki pyni ba ka la nang kiew stet bha. Da ka jingkheiñ ba kawei na ka 160 ka lad ban saphriang na kawei ka jingjia kaba ïasam ïa ki thyrnia, ka jingpang HIV kiba ïadei bad ka jingdih drok da kaba injek ka lah ban nang kiew stet lada ym peit bha ïa kane.
Nalor kata, ka jingkiew jong ki jingpang thymmai mynta ka jia hapdeng ki briew kiba ïoh ïa ka HIV na ki paralok ba man ka sngi ne ba ïakynduh man ka por-kaba pyni ïa ka jingkylla na “ka jingbun briew ba don jingma” kumba ju long mynshuwa. Ka jingbun ki samla jong ka India- 2.25 klur ngut ki samla kiba rung sha ka rta 15-25 snem man la u snem- ka dang long kaba don jingma ha kaba ki ïoh suk ïa ki rynsan digital kaba kyntiew ïa ki jingïashongkha bad ka jingpyndonkam ïa ki jingdih pynbuaid. Ka India ka la ïoh shibun ki jingjop ha kaba pynduna ïa ka jingsumar. Ka jingpeit bniah bad jingsumar kyllum ïa ki kmie kiba dang kha khun na ka bynta ka jingpang HIV bad syphilis, ka jinglap kloi ïa ka jingpang ha ki khyllung, bad ka jingsumar ïa ki khynnah ka la pynlong ba ka jingsaphriang na ki kmie sha ki khun ka la hiar na palat 25% ha u snem 2020 sha ka 10% ha u snem 2024. Hynrei, kane ka dang duna ïa ka 5% kaba la sngewthuh ba donkam ban pynduh jait ïa kane ka jingpang.
Ban kren shai, u khñiang jingpang u la kylla. U ktah ïa kiba kham rit, u kham suk ban saphriang, bad u shim ïa ki lad ba thymmai haba u shem ïa ki jingtlot. Ban weng ïa kine ki jingeh ka long kaba donkam ban don ka jingthmu kaba thymmai. Ïa ka NACP-VI la saiñdur kum ka buit treikam kaba shlur tam bad kaba khmih lynti shakhmat tam jong ka India ban ïada na ka jingpang HIV. Ka ïadei bad ka SDG 3.3 ban pynkut noh ïa ka jingpang AIDS kum ka jingma ïa ka koit ka khiah jong ki paidbah ha u snem 2030-bad ka don tynrai ha ki saw tylli ki jingkylla kiba khraw.
Nyngkong, ki jingtlot kiba bun rukom ha ka India ki donkam ïa ka jingïada lyngba ka jingpynkylla- ban ïa kaba buh ïa ki kyrdan. Nalor ki “kynhun kiba don jingma” kiba rim, ka prokram ka dei ban weng ïa ki jingduna kiba ïakynduh kiba wan na ki jinglong ha ka imlang sahlang bad ka jinglong jingman. Hapoh ka phang pdeng jong ka Sampoorna Suraksha, ka jingïada kaba kyllum kan pynthikna ba ki jingïarap kin poi sha ki briew kiba don jingma. Ki jingpeit bniah ïa ka jingma ïalade ba la pynïaid da ka AI, ka jingai jingtip, ki tiar shna dawai kiba kham thymmai, bad ki jaka peit bniah ïa ki jingpang ban buddien ïa ki jaka ba jur ne ki nongpynsaphriang kin ai bor ïa ka pateng ban wan jong ka jingïada bad ka jingpynïasoh ïa ka jingshakri. Ki buit ban leh pyrshah ïa ki jingpang ba la wanrah da ka jingpyndonkam dawai IV kin long ka bynta pdeng jong ka NACP-VI ha kaba ïaleh pyrshah ïa ka jingpang.
Kaba ar, ka NACP VI ka donkam ban tei halor ka rukom lap kloi, sumar bha, bat na ka bynta ka jingim. Ka jingjop jong ka India ha kaba pynïar ïa ka jingsumar kaba bha, kaba khlem jingsiew bad ka jingpynduh ïa ki khñiang jingpang ka long kaba ym pat ju jia mynno mynno ruh. Watla katta ruh, ka jingpynsah na ka bynta ka jingbud ryntih ïa ka jingsumar bad ka jinglap kloi ïa ka jingpang ka dang long ka kam kaba dang ïaid shakhmat. Ki lynti pynïasoh da kaba pyndonkam ïa ka ABHA, ka telemedicine bad ki jingbuddien digital na ka bynta ka jingai ART kan ïarap ban weng ïa ki jingeh ha ka jingai jingshakri. Ka jingpynïasoh jong ka NACP-VI bad ka ABHA bad ka Ayushman Arogya Mandir ka long ka lad ban pynskhem ïa ka jingsumar ïa ka jingsumar ïa ka jingpang HIV hapoh ka jingai jingsumar paidbah.
Kaba lai, ban pynduh noh ïa ka jingsaphriang jong u HIV bad Syphilis ka long ka jingdonkam kaba kongsan ha ka koit ka khiah jong ka ri. Da kaba pynbun ïa ki jingïatreilang bad ka RMNCH+A, ka jingwan ki jingtip na ki riew shimet bad ki jingpynbiang ïa ki tiar ban peit bniah, ka India ka lah ban pynurlong ïa ka jingpynduh jait shuwa u snem 2030. Hynrei kane ka donkam ïa kawei pa kawei ka kynthei kaba armet-khlem da kheiñ ïa ka jaka, ka jaitbynriew, ka ïoh ka kot ne ka jinglong ha ka shongkha shongman-ba kan ïoh jingtip bad jingshakri.
Kaba saw, ka prokram ka dei ban pynthymmai ïa ka jingpeit bniah ban pynkut noh ïa ka jingshah ñiew beiñ. Ka jingshah ñiew beiñ ka dei kawei ka daw kaba khraw eh jong ka jingbym lah ban lap, ka jingpynslem ban lap ïa ka jingpang, bad ka jingpang kaba khlem ai jingsumar. Ka HIV/AIDS (Prevention and Control) Act, 2017 ka dei ka aiñ kaba pynshong nongrim ha ka hok na ka bynta ki briew kiba ïoh pang bad kiba shah ktah kiba im bad ka jingpang HIV AIDS. Ka aiñ ka kyntiew ïa ka jingshim jingshakri ha ka jaka kaba lait na ka jingshah ñiew beiñ bad jingshah lehbeiñ. Hynrei ka jingshah ñiew beiñ ka dang sah ha ki ïing ki sem, ki hospital, ki jaka trei, bad wat ki polisi bad ki jingpyrshang ba khlaiñ kiba ïatylli ki dei ban shimkhia ban weng ïa ka jingshah ñiew beiñ bad jingshah lehbeiñ kaba dang sah.
Ka jingïaid lynti jong ka India ha ka jingïada na ka jingpang HIV ka la paw da ki katto katne ki mawjam kiba shlur. Ka jingbei tyngka kloi ha ka jingpynsangeh bad jingïada ïa ka HIV ka la wanrah ïa ka jingkylla ha ka jingpur jong ka jingpang, kaba la pyllait im ïa ka pateng baroh kawei na ka jingjynjar bad jingpang; bad kaba wanrah ïa ka koit ka khiah ha ki briew kaba noh synñiang sha ka jingkiew ka ïoh ka kot. Ka jingpyni jong ka NACP ïa ka jingshakri ha ka rukom kaba heh ka pynskhem ïa ka nongrim na ka bynta ka kam kaba dang sah. Mynta, ka saian ka don ha ka liang jong ka jingthmu jong ka India ban pynduh jait ïa ka jingpang HIV/AIDS. Ka karkhana biotechnology bad dawai jong ngi kaba thymmai ka lah ban pynsted ïa ka jingpynmih bad jingpynïar ïa ki dawai, ki dawai tika, bad ki jingpeit bniah ïa ki jingpang, kaba aibor ïa ka jingpyrshang ban pynduh jait ïa ka jingpang.
Hynrei ha ka jingïaid lynti kaba da ki hajar mer, ka mer kaba khatduh ka long barabor kaba eh tam. Ka mer kaba khatduh ban pynkut noh ïa ka jingpang HIV AIDS kum ka jingma ïa ka koit ka khiah jong ki paidbah kam dei tang ka jingsumar-ka donkam ïa ka imlang sahlang, ka lad digital, ka rukom im bad ki jingtei. Ka NACP-VI ka ai ïa ka lad kaba peit shakhmat kaba katkum ka juk mynta ha ka liang ka teknoloji, kaba thikna ha ka liang ka jingpeit ïa ka jingpang, bad kaba don nongrim ha ka imlang sahlang. Da kaba pynskhem da ka jingkular jong ka Sorkar kaba khlem artatien bad ka rukom sumar paidbah kaba lah ban ïakhun, ka India kan ïaid beit ïaid ryntih ha kane ka lad-ban pyni sha ka pyrthei ba ka jingpynkut noh ïa kane ka jingpang ka long kaba lah haba ka saian, ka imlang sahlang, bad ka polisi ki ïatreilang.
Ka nongthoh ka dei ka Additional Secretary bad Director General, National AIDS Control Organization (NACO), MoHFW.
