ïa kane ka artikle la thoh da u rangbah uba trei shabar jylla la bunsnem bad uba dang shu shongthait shen
Na baroh ki jylla ha North East (ki jylla bashatei lam mihngi), dei tang ka jylla Meghalaya kaba kyrshan pisa ïa ki Private Skul-Aided Skul). ïa kane la pynbna da u Myntri Rangbah ka jylla ha ka jingïalang paidbah ha ka 16th Oct. 2025 ha Nongkrem.
Kumno ka synshar khadar ha ka pule puthi ha ka jylla Meghalaya bad ha kiwei pat ki jylla ri-lum kiba marjan, ngin iohi na kine ki mat harum.
Ka jylla Meghalaya, khamtam eh ka sor Shillong (Khasi-Jaintia Hills District) la jutip ïa ka kum ka thymmei ka jingnang jingstad, ka pule ka puthi ha thaiñ shatei lam mihngi (North East India). Ha ki por kham mynshwa, la shem ba bun na kito kiba bat ïa kikam synshar khadar bad ki kyrdan kiba halor ha ki jylla shatei lam mihngi, kynthup ruh ha Assam ki dei kito kiba la pyndep ïa ka pule puthi na Shillong.Bun ruh ki khar jngai kiba wan pule shane sha Shillong ha kito ki por.
Naduh ka por phareng la don ki jingthoh shaphang ka pule puthi hapdeng ki Khasi-Pnar, ba ki long kiba beh bad kiba tbit tam ha ka pule puthi; lah ban shem ïa kane ha ka ASSAM GAZETTEERS (Supplement to Volume-X), “The Khasi and Jaiñtia Hills, the Garo Hills and the Lushai Hills”, kaba la pynkhreh da u R. Frier, ha u April 1914. Ha ka sla (page) ba 11 kane ka Assam Gazetteers, la ong kumne, “Ym duna ïa ka 12 ngut ki samla Khasi haduh ka snem 1913 kiba la passed ïa ka kyrdan BA (Bachelor of Arts), ha kaba u wei na ki u passed bad ka honours ha u snem 1898.
La khmih lynti ba mynta, haba la ïa khleh bad ki nongwei, ka pule puthi bad ka jingnang jingstad kan kham kiew, pynban kumba ka long, ka pule puthi ha ka jylla Meghalaya khamtam ha ri Khasi Jaiñtia ka la nanghiar.
Ha ka khubor u Highland Post kaba ha ka 23rd Jan 2025, la ong ba, ka long kaba kyndit ban iohi na ki jingkheiñ jingdiah (statistics) ba ka jylla Meghalaya, kaba shisien ka la long kaba pawnam kum ka thymmei ka jingnang jingstad, mynta pat ka la hiar na kata ka kyrdan.La ongba kam phylla ba, kat kum ka Performance Grade Index 2021-22 ka sorkar India ba, ka Meghalaya ka poi sha ka kyrdan kaba sha trai duh ka ri India. (This shocking statistic shows just how far Meghalaya, once celebrated as the educational hub of the North East, has fallen in standards. It is no wonder that the state is at the bottom of the UnionMinistry of Education’s Performance Grading Index (PGI) for 2021-22).
Ka PGI ka dei ka jingwadbniah (assessment/evaluation) daka Ministry of Education, ka sorkar India ia ki rukom pynïaid ia ki skul(Management & Governance), ka rukom jied nonghikai (Transparent recruitment system), rukom training ïa ki nonghikai, ki lad ki lynti ban pynbiang ha ki skul bad ha kiwei kiwei kiba ïa dei bad ka pule puthi (Education). Ka kyrdan ba ka Meghalaya ka ioh, haba ïa nujor bad kiwei pat ki jylla ha ka ri India kat kum ka ka PGI ka long kumne harum; (i)Ha u snem 2017-18, ka Meghalaya ka long bakhadduh ha ka ri India, ryngkat bad ka jylla Arunachal Pradesh bad Nagaland;
(ii)Ha u snem 2018-19 ka long ha khmat ka Arunachal Pradesh kaba long bakhadduh;
(iii)Ha u snem 2019-20 ka Meghalaya ka wan tang ha khmat ka Ladakh kaba long bakhadduh ha ri India;
(iv)Ha u snem 2020-21, ka Meghalaya ka wan ha khmat ka Arunachal Pradesh;
(v)Ha u snem 2021-22, 2022-23 bad 2023-24,ha kine ki 3 snemba bud ka Meghalaya ka hiar sha bakhadduh syndon ha ka ri India.
Ka Performance Grade Index (PGI) 2024-25 ym pat pynmih.
Shuh shuh, ha kawei na ki mat ba don kam tam ha ka pule puthi, kaba dei ha ka liang ka jingpynïaid ïa ki nonghikai, ka Meghalaya ka wan bakhadduh ha ka ri India. Ka jylla Meghalaya ka wan hadien duh, hadien ka jylla Nagaland, kumba la pyni ha ka Table-A harum :
U Myntri Rangbah ka jylla Meghalaya u pynbnapaidbah kumba ong haneng ba dei tang ka jylla Meghalaya kaba ai tulop bad kyrshan pisa ïa ki Private Aided Skul kiba don kumba 4000 tylli, u la ong ruh ba kiwei kiwei ki jylla kim leh kumta. U pynshai ruh ba ka sorkar jylla ka pynlut Rs. 1967 klur tyngka ban ai tulop ïa ki nonghikai, na kane Rs. 684 klur ia ki nonghikai Skul sorkar bad Rs. 917 klur tyngka ïa ki ad-hok bad ïa ki Private-Aided Skul. Bad baroh ki paidbah bad nongïalam kiba don ha kato ka jingïalang lehse ki la sngew sarong.
Haba peitruh ïa ki Report ka Sorkar Pdeng (Ministry of Education) ngi iohi ba, haba kheiñ bad ïa nujor bad ka jingbunbriew (Population)ha ki jylla, ka jylla Meghalaya ka dei ka jylla kaba bun tam ki skul bad ki nonghikai. Namar kata, la khmih lynt ibaki nonghikai kin kham lah ban shakri bha bad ba ka pule puthi ha ka jylla kan kham bha bad kham paw ban ïa ki jylla kiba kham duna ki skul bad ki nonghikai. Hynrei ha ka jylla Meghalaya ka long da khongpong, ka pula puthi (education and its standard) ka la hiar shaba khaduh ha ka ri India.
Ngin peit ïa ka table-B harum, da kaba ïa nujor bad kiwei kiwei ki jylla ri-lum ha kane ka thaiñ :
Table-B
ïa katei ka jingkheiñ jingdiah (Data) ha ka Table-B, la kynthoh ruh katto katneha ka kot pathai khubor Highland Post kaba ha 23rd Jan 2025 bad ha ka Indian Express kaba ha ka 18th Jan 2025.
Ngi iohi ba, ka jylla Meghalaya ka don ka jingbunbriew 29.66 lak, ka Tripura ka don 36.73 lak. Kham bun briew ka Tripura bad ka don ki skul tang 4929 tylli, ki nonghikai ka don 36,433 ngut. Katba ka Meghalaya kaba don tang 29.66 lak ki briew, ka don ki skul haduh 14,582tylli bad ki nonghikai haduh 55,160ngut. Haba bun ki skul bad ki nonghikai, ki khynnah skul ki dei ban kham tbit ha ka jingpule, pynban ka jingpass ki khynnah ha ka klass 10 ka long 52% kaba long ka baduna tam na baroh ki jylla (la shim ia ka average pass % naduh ka snem 2007 haduh ka snem 2024 na ka www.education.gov.in–statistics-new).
Kumjuh ruh ka jingbun ki skul ha Meghalaya ki don jan lai ne saw shah tam ban ïa ka jingbun ki skul ha ka jylla Manipur, Mizoram, Arunachal bad Nagaland. Kinonghikai ha kine ki jylla ruhki duna shibun ban ia nujor bad ka jingbun ki nonghikai ha ka jylla Meghalaya. Pynban ha ka pass % ki khynnah klas 10 ha kine ki jylla ka kham bha shibun eh ban ïa ka pass % ki khynnah ka jylla Meghalaya, kumba iohi ha ka tei ka Table-B, column 3, 4 bad 7. Ka long kaei kaei kaba lyng-ngoh.
La shem ruh ba, ka jylla Meghalaya ka don haduh 4,172 tylli ki Aided Skul lane 29 %, kiba u Myntri Rangbah u pynbna ba ka sorkar ka ai tulop bad ban kyrshan pisa kaba poi haduh Rs.917 klur. Ki Aided skul ha Meghalaya ki don kham bun ban ïa ki skulkiba don ha baroh kawei ka jylla ha Mizoram, Arunachal bad ha Nagaland.Ha kiwei kiwei ki jylla ki Aided skul ki don tang khyndiat tylli eh bad ha Nagaland ym don Aided skul. Namarkata, kim don kam ban beipisa haduh kumba ka long ha ka jylla Meghalaya ïa ki Aided skul. Kaei pat ka jingmyntoi ba u paidbah ka jylla u ioh? Ha ka ri India baroh kawei don tang kumba 5 % tam ki Aided skul.
Nalor kata, ha ka jylla Meghalaya ki nonghikai Primary Skul ki don haduh 23,112 ngut lane 41.90%, la jan mar shiteng ki dei ki nonghikai Primary Skul. Ki nonghikai kiba don ha baroh ki skul ha ka jylla Mizoram bad ha ka jylla Arunachal ki jan mar katjuh bad ki nonghikai Primary Skul ha Meghalaya.
La kynthoh ruh ha ka khubor u Highland Post kaba ha ka 23rd Jan 2025 bad ha ka Khubor Indian Express kaba ha ka 18th Jan 2025; kaba ong ba nalor ka jingbun paid ki skul bad ki nonghikai ha Meghalaya, la shem ba ha baroh kawei ka jylla, don 206 tylli ki skul ki bym don iwei ruh ikhynnah skul ba leit skul bad ha ki 2269 tylli ki skul ki don tang hapoh ki 10 ngut ki khynnah, ha kawei kawei ka skul. Kaei ka jingthmu ban thaw bun ki skul bad ban thung bun ki nonghikai haba kam wanrah jingmyntoi ia u paidbah.
Shuh shuh haba peit ïa ka liang ka jingtrei bad jingkitkhia (performance) ki skul, kat kum ka juh ka khubor Highland Post, la ong ba ha ki 124 tylli ki skul ym don iwei ruh iba pass klas 10 ha u snem 2024, 146 tylli ki skul ha u snem 2023 bad 118 tylli ki skul ki bym lah pyllait klas 10 ïa ki khynnah ha u snem 2022. La shem ruh ba don 36 tylli ki skul kiba khlem lah pyllaitia ki khynnah ha ka examin klas 10 ha baroh 3snem lynter. Ka la long kumne, kumba la ong u Myntri Rangbah, wat la ka Meghalaya ka don ha ka kyndon kaba bha tam ha kaba ïa dei bad ka jingbun ki nonghikai hapdeng ka jingdon ki khynnah skul (“While our student-teacher ratio is among the best”).
Ki jylla kiba pynmih ïa ki khynnahkiba pass ïa ka Civil Service (UPSC) Examnination:
Ban ïa nujor bad ka jingbit jingbiang bad jingtbit haka pule puthi ym lah ban bishar thik pa thik ha ki mat ba tikna, kyllum lang ngi lah ban peit kumno na kine ki jylla ri-lum ki pynmih ïa ki khynnah kiba pass ïa ka all India Civil Service (UPSC) Examination. Na ki khubor (Report) ba la iohlum naduh ka snem 2016, (la shim tang ïa ki khynnah riewlum kiba pass ïa kane ka examination); ka Manipur ka pynmih 14 ngut ki khynnah kiba pass ïa ka UPSC, ka Arunachal 13 ngut, ka Nagaland ka pynmih 12 ngut, ka Tripura ka ioh 4 ngut bad ka Mizoram u wei, ka jylla Meghalaya pat ym don iweiruh. Ia kaneruh ym lah ban len, bakawei na ki daw ka dei na ka pule puthi.
Na kitei ki dak ki shin ngi iohi ba ka synshar khadar (administration) da ki nongïalam Khasi-Pnarha ka pula puthi, ba ka jylla ka la hiar dor haduh katta katta, kaba la long lehrain briew ha khmat ki bar jylla. La khmih lynti ba kan dei ka jylla kaba ha khmat duh ha ka pule puthi bad ha ka jingnang jinstad ban ïa kiwei kiwei ki jylla ri-lum, pynban mynta la katto katne snem ka Meghalaya ka la poi sha trai duh ha ka ri India. Haba ka pule puthi ka la long ha kane ka dur, ka la dei hok ba ka pass% ki khynnah klas 10 ka long tang 52% average naduh 2007 haduh u 2024. Kaba kham sheptieng ka longiohkan poi sha banangjot syndon,namarba,da ka jingleh ki nongïalam, kumba la iohi bala pynkylla khongpong ïa ka pass % (tang mar shisnem) ha une u snem, kaba poi kynsan shaduh 96.02% (Regular 87.10+ Supplementary). Haduhba u MP na Garo Hills, u Salseng Sangma ha ka interview kaba ha ka 15.04.2025, u ong ba wat u khynnah u bym ju leit skul ruh u pass ïa ka klas 10 ha une u snem, ka long kaba lyngoh.
Ka daw kaba kongsan kaba pynhiar ïa ka pule puthi, ka shongeh ha ki nongïalam, ki nongsynshar/nongpynïaid/nongpeit ( Ministry/Leaders &Bureaucrats) bad ruh ki nongmihkhmat ki shnong bad ki seng ba bun jaid (community elders & civil society) bad ha u paidbah hi baroh.
Bad khadduh eh, ka jingtbit ki khynnah ka shong ha ki nonghikai, lada ki nonghikai ki long kiba tbit bad kit khia kata, ki khynnah skul ruh kin kham stad kham tbit. Ka dei kaba shisha kaba ngi ju iohsngew ïa ki ktien ba ju ong, “ki nonghikai ki dei kiba saiñdur ïa ka lawei ka ri bad ka jaidbynriew (Teachers are the backbone of the Society). Khamtam ka dei, ba da kumno la jied ïa ki nonghikai ban thung ha ki kam hikai skul. La ka jingjied ka dei da kaba shai kaba khuid (transparency) ne da kaba thok, kaba shukor ban kyntait ïa kiba tbit (merit) kiba dei hok ban ioh (eligibility) bad ban jied pynban ïa kiba la bthah (recommendation) da ki nongïalam.
Ki nongïalam kata, ki Minister, ki MLA, ki MDC bad kumta ter ter, kiba la jiedkyrpang da u paidbah ba kin thaw ïa ki aiñ, ki aiñ ki ban wanrah ïa ka roi ka par bad ka jingnang jingstad u paidbah.Ki nongïalam ki dei ban im da ka nuksa kaba bha. Lada u nongïalam u dei u ba leh shutia mutia, u ba pynkheiñ aiñ bad ba bam sap, u pynshlur ruh ïa u paidbah ban un bud ïa kata.
Haba ka pule puthi kala poi haduh kane ka pud, ym lah ban klet iaka jingkynthoh ka High Court, Meghalaya ha ka jingaibishar ha ka Case “WA No.52 of 2011”, ka jingbishar (judgement) kaba ka la shim ha ka 02.11.2017.Kane ka case ka dei shaphang ka jingjied ban thung nonghikai.ïa kane ka jingbishar lah ban iohi da u paidbah(Public Domain) ha ka web-site ka High Court. Ka High Court ka kynthoh,ba la shemba ki nongialam(Minister, MLA, MDC bad kumta ter ter) kiba la jied da u paidbah ban thaw aiñ bad kiba dei ban bud ïa ka aiñ, bat ïa ka hok (to uphold the basic constitutional principles of fair play) pynban pyllein pyllein ki pynkheiñ ïa ka ain, ki la pynhiardor ïa ka jingjied thung kam sha ka kam kai (indulged in such open defiance of law that the selection processwas reduced to a mockery). Ka Court ka ong ruh ba kita ki nongïalam ki da pyndonkam da laka jong ka shithi Official Letter Head bad la ka jingsoi (signature). Shuh shuh, ka high Court ka kynthoh jur,ba kita ki nongïalam ki ñiew ïa ka jingjied thung kam,kum la ka nongkynti (personal property) ha kaba ki lah ban kam bhah ban jied kat ïa kiba ki kwah.
Ka High Court ruh ka shem ba, ïa kito kiba la bthah (recommendees) da kita ki nongïalam, ïa kita la jied ban thung kam da kaba pynkylla ïa ki mark jong kita ki candidate, hynrei kumba la hukum ka High Court ia kita la pynduh kam lut. Kino kita ki nongïalam? lah ban shem haka jingbishar/judgement kaba don ha ka website ka High Court; (High Court: [Case Status]-[Case Type- WA] [Registration No.52] [Year- 2011] [Order/Judgement] [Order No.- 14] [View Judgement][Order date 02.11.2017], page 64-65).
ïa kane ka jingrai ka High Court ka la pynshong nongrim ha ka jingshem lyngba ka jingtohkit (investigation) ka Central Bureau of Investigation (CBI). Kat kum ki kyndon, ka CBI kam ju kham ioh rung ban tohkit ïa ki kam ka sorkar khlem da ioh jingbit na ka sorkar jylla. Ha kane ka khep imat ka sorkar ka khlem kit khia bad ioh rung ka CBI. Lehse kane ka dei ka sien kaba nyngkong ba ka CBI ka ioh ban tohkit ïa ka rukom trei kam ka sorkar. Dei ruh na ka CBI ba la paw pyrthei ka rukom trei kam ki nongïalam u paidbah ha ka jylla. Haba iohi kumtei, kam phylla ba ha kiwei kiwei ki jingthung kam ruh lehse kan long kumjuh hi namar ym iohrung CBI shuhban tohkit khlem ka jingbit ka sorkar.
Na katei ka jingshem ka High Court, ym phylla shuh ruh ban ong, ba kawei na ki daw ka jinghiardor ka pule puthi ha ka jylla, kaba kongsan eh dei na ki nongïalam/nongmihkhmat, kiba la shañiah da u paidbah, bada ki pynban kiba pynkheiñ ïa ka aiñ, kaei ka jinghikai bad nuksa ki pyni ïa upaidbah, namar u paidbahu bud ïa kaei kaba ki nongïalam ki hikai bad ki pyni nuksa.
Nangta, sa ha kawei ka rynsan ki nongïalam, ka Khasi Hills Autonomous District Council ha kaba la shem ba ka jingthung kam, ka long khlem aiñ khlem kyndon, ki thung kat ïa kiba ki mon bad ïa kito kiba dei hok ban ioh(eligible) ne kiba tbit (merit) kim ioh lad shuh. Ha ka KHAD la thaw ïa ka kyndon thung kam, ka KHADC Service Rules naduh u snem1961. Hynrei la ongba ym ju don ka jingthung kam ha ka KHAD kaba da bud ïa katei ka kyndon.Ka long kaba lyngoh ba ha KHAD, la pynïaid da ki trai-ri, kiba ngi kam ” ba bat ïa ka hok-bakamai ïa ka hok”. Hynrei tang shu long nongïalam, ym don shuh ka jingïatiplem, ym ithuh shuh kaei kaba dei kaei kaba lait.
Haba la jied thung kam khlem da peit ïa ka jingtbit (merit) ki khynnah bad da kaba shukor, ym phylla ba ka synshar khadar ka la hiar dor. Haba la hiardor ka pule puthi,ka tnad kaba don kam tam ïa ka lawei, tip kumno shuh ka long ha kiwei kiweiki tnad trei kam ka sorkar.
Mynta ka shong ha ki paidbah, lada ki pdiang ïa kaei kaba long mynta kata la jot ka lawei, lada ki kyntait te dang don ka jingkyrmen.
