Ka Saïan Bad Tekhnology Ban Pynroi ïa Ki Riewlum

Ka jingpyrshang ka ïaid shaid shi shaid ban thung dieng bad ban shna ïa ki plantation kiba pynmih ïa ki jaid dieng kiba san kloi.

Da u G. W. Lyngdoh, U Nongsain Hima, 1989

Ki jylla rilum ha ki thaiñ lam mihngi ki dei kiba don lypa ka spah ka phew ba la buh ka mariang hynrei kumba ka long mynta la tyllep da ka jingduk hapdeng ka spah kaba dap babiang. Ki riewlum sha kine ki thaiñ ki shong ki im bad ki trei ha ki shnong rit bad la khein ba khyndai phew na ka shispah ki dei ki nongkyndong bad duna khyndiat na ka shiphew kiba im bad trei ha ki sor bad ki sorbah. Ki jylla Hill State ki don ki lum kiba jrong haduh saw hajar metre bad kham kynjang shuh shuh. Hapdeng jong ki ki don la ka rukom im kaba pher katkum ka jinglong ka jaka bad ka mariang. Kaba paw shai ka long ka jingduna palat ki surok ki ban ïarap ha ka ïaid lynti ban poi nawei shawei bad sha ki ïew ki hat. Dei na kane ka daw ba ka  saïan bad technology la hap ban pyndonkam ha ka dur kaba kham kyrpang lada mut ban shna ïa ki lad pynroi ha kine ki thaiñ. Ha ka rep ka riang bad ha ka ri jingri donkam ka technology kaba kham kyrpang. Na ka bynta ban shna ïing, ka jingai jingsumar ïa ki jingpang, ka shna surok, ka pule ka puthi bad kiwei de ki jiingdonkam ban da husiar bniah shuwa ban pyndonkam ïa ka saïan bad technology khnang ba kan nym wanrah ïa ki jingeh hadien habud.

Kaba ktah jur ïa ka jingroi shaphang ki riewlum ka long ka jingmlien ban rep shyrti. Namarba ha kawei ka jaka lah ban rep tang laisien, katba kham mynshuwa ki ïoh ban rep haduh shiphew sien hajuh, ka pynstet ïa ka jingduh ki khlaw bad ki dieng kiba donkam haka jingim ki riewlum. Dei na kane ka daw ba ki dieng ki siej kim iohlad shuh ban heh ban san bad ka jingduh ka long ïa ki shnong ki thaw kaba wanrah artet ïa ka jingkyrduh umbam bad ïaka dieng thang. Ka jingdonkam ban ioh ïa ka saïan kaba biang na ka bynta ka rep ka long kaba donkam eh khnang ba kan plie lad ïa ka rep ka shi lynnong hynrei ha ka dur ba ki riewlum ki kloi ban shimti ban pyrshang. Ki shnong kiba la poi kali kit jingkit man ka sngi ki dei ki shnong kiba kham sngewthuh ïa ka rep shi lynnong namar ki ïohlad ban pynroi suk ïa ka mar rep sha ïew bad kim donkam ban wad lad da kumwei. Kaba donkam kyrkieh ka long ban wadlad lyngba ka saian kumno ban pynneh bad pynim ïaka sboh kaba bha kaba la don lypa ha ka dawmet bad ban ïada ïa ka jingstang ki jaka rep kkaba ju jia lyngba u slap uba jur bad ka lyer ha ki por pyrem.

Ka jingeh ka mih haba pyrkhat kumno ban pynneh bad pynroi ïa ka umbam bad ïa ka dieng thang. Ki don kiba ai jingmut ba lyngba ka technology bathymmai lah ban pyndonkam ïa ka bording jong ka sngi (solar energy) bad ïaka bor lyer (wind energy). Ka jingpyrshang ka ïaid shaid shi shaid ban thung dieng bad ban shna ïa ki plantation kiba pynmih ïa ki jaid dieng kiba san kloi. Kane ka lah ban ïarap lada ki shnong ki sngew ba ka long kaba donkam bad ki don lem ka jingkit khia. Hapdeng ba ka bording elektrik ka pahuh ha ka jylla Meghalaya ka long kaba eh ïa ki riewlum ban pyndonkam ïa kane. Ka bor ha ka shet ka tiew. Bun ki shnong ki la ïoh elektrik hynrei ka supply kam long kaba tikna bad ki tiar shet elektrik ki long kiba palat ïa ka jingmut ki briew bad ha kajuh ka por ka rem shaba palat ka tiar shet kaba lah ban ioh tang ha ki sorbah. Ki stad saïan ki ai jingmut ba dei ban ailad ïa ka riang lyngba ki dieng ki siej bad ki jingthung ki dieng kin roi ba kin kjit ïa ka bor jong ka sngi bad kane hi kan pynkylla ïa ka jinglong ka khyndew ha kaba ki dieng kin roi kumba la thmu ha ka mariang.

Ka jingdon ki karkhana heh ka pynduh lad ïa ki jingtrei jingktah kiba ju don ha ki shnong, kum ki kam sain nar, ka thaiñ jaiñ bad kiwei de ki jingtrei. Ha kajuh ka por ïa ki mar khlaw bad ïa ki mar rep ym don karkhana ki ban pyndonkam ïa ki ban sian sha ka mar ka ban ïaid ïew. Ka sorkar ka la pyrshang ruh ban pynshlur ïa ki nongrep ban rep ïa ki jingthung kiba ïaid ïew ha ki karkhana rit kum u citronella, lemon grass, rubber bad kiwei. Wat ïa u coffee bad u slasha ruh la pyrshang ha kylleng. Ka jingmih (result) kam shym long kaba ai mynsiem namar ki nongïarap ki duna ka jingsngew kitkhia la ka result  jong ki test ha ki laboratory ym pat lah ban pynphriang paidbah na kiba bun eh ki daw. Ki don ka department kiba haduh mynta ruh kim pat lah ban pyndonkam ïa ki tiar (instruments etc) ba la buh ban pyndonkam ha kaba wad jingtip shaphang ka rep bad ïa ka jinglong ka mariang.

Ki stad saïans ki la sngewthuh ba ka donkam ban wad bniah ïa kaei kaba ki riewlum ki kham sngewthuh ban pyntbit ïalade. La ai jingmut ba ka lad ka dei ban plie kham kloi ban wanrah ïa ki mar (materials) na shabar ban pyndonkam ha kaba shna tiar kiba ïadei bad ka jinglong ha ki jylla riewlum. Ha kajuh ka por kaba kham dei ban leh ïa long ïa ka jingmih na ki khlaw bad na ka khyndew dei ban pyndonkam hapoh ka jylla bad ban pynduna ïa ka shalan shabar. Hangne ki ong ba ka technology ka dei ban long katkum ka jinglong ka jaka bad ki jaid jingthung lane ki jaid mar kiba lah ban pynïaid kam ban sain bad ban shna jingshna. Ha kane ka rukom kaba pynmih na ki jylla rilum kin long kiba dondor ha ïew ban ïaryngkat bad ki mar kiba mih na ki karkhana heh kiba don ha ki sorbah. Hynrei ïa kaei kaba ki briew ki la don lypa ka jingtbit dei ban plie lad ba kan nang roi khnang ba ki dong bad ki shnong kin im khambha.