Haba peit bad pule ïa ka rukom thoh ha kine ki sngi khamtam hapdeng kiba dang kham samla ha ka rta, don ki bym da kynmaw bha shuh ïa ki dak lane ki ‘Alphabet’ Khasi. Namarkata, ngim banse ban pynkynmaw da kaba kdew biang ïa kine ki dak kumne: A, B, K, D, E, G, Ng, H, I, Ï, J, L, M, N, Ñ, O, P, R, S, T, U, W, Y. Ka burom bad ka jingïaroh ka leit sha u Rev. Thomas Jones uba la wan poi sha kine ki Rilum ha ka 22 tarik Jylliew, 1841, bad uba la ai ha ka jaidbynriew ïa kine ki dak. Dei lyngba jong kine 23 tylli ki dak ba ngin sa lah ban ïoh ïa kiba bun ki kyntien kiba ngi pyndonkam man la ka sngi. Ki la ïaid la 182 tylli ki snem naduh ba u Rev. Thomas Jones u la wan shane, bad lehse ka jingangnud jong une u rangbah ka long ban ïohi ïa ka jingïar ka ktien Khasi. Ngim lah ban len ba ka ktien Khasi ka la ïar. Ka jingai jinghikai ïa ka ktien ka long naduh ïa ki khynnah rit bad haduh kiba pule ban ïoh ïa ka kyrdan doktor (Ph.D.) ha skulbah North Eastern Hill University (NEHU). Ka sorkar ka la buh ïa ka 22 tarik Jylliew kum kata ka ‘Sngi U Thomas Jones’ lane ka ‘Thomas Jones Day’ kum ka dak ban kynmaw burom ïa une u radbah.
Ka long ruh kaba diaw haduh katta-katta namar ha kawei ka liang, ki don ki kynhun kiba ïakhun ban pynrung ïa ka ktien Khasi ha ka Khyrnit Ba Phra (Eighth Schedule) jong ka Riti Synshar ka Ri India bad ha kawei pat ka liang, ki bun kiba la nang pynlyngkot ïa ka rukom thoh dak Khasi da kaba pynrit jubor ïa ka rukom spel dak. Ynnai ïakren shuh ïa ka jingklet ïa u dak G, Ng, Ï bad u Ñ. Imat la ïa nguid sha kpoh ïa kine ki dak! Dei ban da thoh bad spel ha ka rukom kaba dei khnang ba kan ym ïalam bakla ïa kiwei khamtam ki khynnah. Ngi dei ban ieh ïa kaba bha tam ha ki pateng ban wan kumba u Rev. Thomas Jones u la ieh ha shwa ba un pyndep ïa ka jingïaid lynti ha kane ka sla pyrthei.
Ngi la ïohi ïa ka jingshah ktah ka rukom thoh dak Khasi ka dei ha ka pyrthei ‘Social Media’. Ka rukom thoh lyngkot ïa ki kyntien, ka pyntroiñ ïa ka jingnang ban thoh beit ïa ki dak kumba ki dei ban long. Haba ngi peit lei sha ka rukom thoh dak ha kine ki sngi, ka thoh dak tang dep lane kata ka thoh ‘shortcut’, ka long kaba isaitmet haduh katta-katta. Ym ikob shuh ban ong ba ka dei ka ktien Khasi. Lada baroh baroh ki ïathoh ha kane ka rukom, ym slem shuh ba kitei ki dak Khasi kin sa shu jah rngai kha-ma-kha shaba sep ka sngi, shaba ngen u bnai. Pyndonkam ha ka rukom kaba dei bad ka ban pynjanai ïa ka ktien. Ngim dei kiba bun paid kumba long kiwei. Bad lada ngi ki rit paid ngin nang pynrit shuh shuh ïa ka ktien kaba ngi don, tang katta ki jingeh kin wan ban tyllep. Ha ka jingshisha, kum ka jaidbynriew ba duna paid, ka dei ka kamram jong iwei-pa-iwei dkhot ka jaitbynriew ban ai jinghikai ïa iwei-pa-iwei pat kumno ban thoh beit ïa ki dak Khasi. Lada ngim pynbeit mynta, kam myntoi ban ïa babe kylla hadien habud.
Nangta ki don ruh pat kiba sngewbang ban ïakynthoh bad ïakren tang da ka ktien ‘English’ wat para Khasi ruh. Ka jingpnah kaba sngewtynnad shisha ban sngap bad wat u Syiem ka Bilat un phuhmut-phuhmat ynda u tip bad ïohsngew. Kam dei kaba sniew ban nang ban ïakren ha kiba bun tylli ki ktien. Hynrei dei ban pynmlien ban ïakren da ka ktien lajong haba don para ma ngi. Lada para ma ngi ngim ïakren shuh da ka ktien Khasi, mano pat ki ban kren? Nangta ki don pat kiba ïathuh khana khyllew ba kim ju pule ïa ki kot lane ki kotkhubor Khasi. Dang ïa shlan pat ban pynbor ïa ka sorkar ha Delhi, ka bym don wat tang uwei ruh u Khasi, ban ai jingithuh noh ïa ka ktien Khasi!
Nalorkata, ngi dei ban takraiñ ruh ïa ki shlem treikam jong ka sorkar kiba bang tang ban ai jingthoh ha ka ktien ‘English’. Teng-teng sngew kumba kiba trei ha ki kam sorkar ki dei tang ki Mem bad ki Sahep na Ri Bilat bad ym ki nongshong shnong ka Ri Khasi Jaiñtia. Ka sorkar lyngba ka MPSC bad DSC, ha ka por pynrung kam, ka dei ban buh kyrpang ïa kawei ha ki kot jingkylli, bad kata ka long ban phah ïa kito ki nongthep kam ban pynkylla sha ka ktien Khasi ïa ka jingthoh kaba dei ha ka ktien English. Ki bym nang ban pynkylla ha ka rukom kaba dei sha ka ktien Khasi, kim dei satia ban ïoh kam ïoh jam. Kumno yn ai kam ïa ki briew ki bym nang ïa ka ktien lajong? Ban da dei sha kiwei ki jylla, imat ki nongwad kam ki la shah beh sha ïing naduh na phalor. Ka sorkar ka dei ban pyntreikam naduh khlieh haduh kjat ïa ka aiñ “The Meghalaya State Language Act, 2005” bad ban wanrah ïa ki jingkylla katkum ka jingdawa jong ka por.
Hynrei kaba sngewtynnad pat ka long ba mynta, lada leit na ‘Google Translate’ lane ka jingpynkylla ïa ki ktien lyngba ka ‘Google’ ha ka kor Internet, ngin shem ba la lah ban pynkylla na ka ktien Khasi sha kiwei pat ki jait ktien lane na kiwei ki jait ktien sha ka Khasi. Kane kan ïarap shibun ïa kiba bun balang khamtam ïa kito kiba kwah ban nang lane tip ïa ki katto katne tylli ki kyntien Khasi. Namarkata, ngi kyntu ïa ki paidbah ba kin pyndonkam ïa kane namar wat la ka jingmut hadien ba la pynkylla kam neh 100 na ka 100, hynrei ka ai jingmyntoi pat.
