Bhogtoram Mawroh
Mynshem taïew i paralok jong nga i pha sha nga kawei ka video jong kawei ka jingïalang paidbah jong ka seng VPP kaba pyni ba i Kong Aibandaplin F. Lyngdoh, i Candidate MDC na Mylliem i hap ban pynshai hakhmat u paidbah shaphang kata ka khubor ka khlieng ka tyngab ba shen in sa ïashong kurim bad u briew u bym dei na ka Jait ka kynja lajong. I la hap ban pynshai ba i dang marwei bad im pat don por ban pyrkhat ïa ka kam shongkurim namar ba i dang bunkam ha ka jingïakhun MDC. Ha kajuh ka por i la kular hakhmat ki paidbah ba lada i shongkurim in shong-kurim da u Khasi. Haba ïohsngew ïa kane, ki paidbah, kynthup ruh ïa ki nongïalam ka seng VPP, ki la kynhoi bad risa jam bad i la kyrpad ruh ïa ki paidbah ban ym ngeit ïa ki khana lorni ki bym shisha. Kane ka jingjia kaba la jia ha Mylliem Constituency, ka pynkynmaw ïa ngi shaphang ka Sita kaba la hap ban pynshisha ba ka dang long ne sah sotti ne ba ka dang khuid dang suba hadien ba ka la laitim na ki kti u Ravana bad wanphai biang sha Ayodhya. Hadien ba u Rama u la jop thma pyrshah bad pynïap ïa u Ravana, u la kyntait ban pdiang ïa ka Sita kaba la shah set byndi ha Lanka. Kumta ka la dei ban shah tynjuh da ka ding bad ka la hap ban pynshisha ba ka dang long ne sah sotti. Wat la ka la ïaid lyngba kita ki jingshah tynjuh ban pynshisha ïa ka jinglong nylla jong ka, pynban ki khubor lamler bad ki khubor kiba pynthohbria ïa ka ki la saphriang stet bad kylleng. Kumta u Rama u la beh noh shi syndon ïa ka sha ki ‘lawbah ‘lawsan bad ka la kha ar ngut ki khun shynrang. Ha kaba kut ka Sita ka la kyrpad ïa ka meiramew ba kan nguid bad shim noh ïa ka. Kumta ka khyndew ka la ang bad nguid ïa ka Sita.
I Aibandaplin i dei i VPP candidate na Mylliem ha ka MLA election kaba long ha ka snem 2023 bad i la jan pynkhyllem ïa u Bah Ronnie V Lyngdoh, u nongïalam ka Seng Congress uba la jop tang 38 vote. Kane ka long u mawjam uba khraw ïa i candidate iba la aireng ïa ka election ha ka sien kaba nyngkong eh. Ha kane ka kynti ruh khlem artatien ine i Kong Aibandaplin in khmih lynti ba in leh khambha. Hynrei ka long kaei kaei kaba sngewsih ba i hap ban wan hakhmat ka jingïalang paidbah ban pynshisha ïa ka jinglong khuid, jinglongsotti bad jinglong hok jong i. Kane hi ka pynpaw shai ïa ka jinglong arsap jong ka imlang sahlang bad ba ka jylli saiñ hima ka peit poh ïa ki kynthei. Ngam ju ïohsngew koit ban don mano mano ban dawa na u shynrang ba u dei ban pynpaw paidbah ïa ka jinglong khuid, hynrei na ka por sha por ki kynthei ki shah dawa ban pynpaw paidbah ba ki long kiba sotti, kiba khuid bad kiba suba. Kane ka thew ïa ka jingthombor jong ki shynrang ïa ki kynthei kaba don ha ka imlang sahlang jong ki Khasi. Shi sien ha kawei ka por ruh ka seng VPP ka buh dak jingkylli halor ka longrynïeng jong ki kynthei.
Ha ka tamasa Cherry Blossom 2023, ka la mih ka jingkren beiñ bad jingdumok pyrshah ïa kawei ka kynthei kaba shad sngewtynnat ha ka rynsan bad u nongrwai uba pawnam u Ne-Yo. Ki paidbah ki la pynsaphriang pathar ïa ka dur khih kaba pyni ba kawei ka samla kynthei ka shad ha rynsan bad ki la kynnoh ba ka shad khlem akor. Ki don kiba la dawa ba dei ban pynshitom ïa kane ka samla namar ba ka la wanrah ka jingjah burom ïa ka jaitbynriew. U Bah Ardent Basawïawmoit, u President jong ka VPP, u la kyrshan bad pynpaw ba dei ban pynshitom ïa kato ka samla kynthei kaba shad bad u Ne-Yo. Ha ka por ba i Aibandaplin i pynksan ïa ka jinglong hok ne jinglong sotti ne jinglong khuid jong i ha ka jingïalang paidbah, u Bah Ardent ruh u don lang, u shong hadien bad thap kti haba i Kong Aibandaplin i kular ba in ïathoh shongkurim tang bad u shynrang khasi. Kaei kaba jia ha ki meeting jong ka VPP? Hato I Kong Aibandaplin i dei tang i nongsam sha? Nga ban jur ïa kane ka jingkylli namar ha ka por ba nga dang hikai ha ka University bad haba nga thied sha ïa ki samla pule, nga pynthikna ba ki samla pule shynrang ki dei ban sam ïa ki samla pule kynthei. Nga leh khnang ïa kane ban wanrah ïa ka jingkylla ha ka rukom pyrkhat ha ka imlang sahlang halor ki kamram bad jingkitkhlieh jong ki shynrang bad kynthei, ba kam don jingïapher bad ba baroh ngi ïalong mar ryngkat. Nga kyrmen ba i Aibandaplin ne kiwei pat ki kynthei kin ym jin da la hap ban pynksan ne ïada ïa la ka longrynïeng ha khmat ki jingïalang paidbah. Kaei kaba la jia ïa i Aibandaplin ka dei ka jingjia kaba sngewsih kthang. Ka jingpeit poh ne jingkynthoh ne kynnoh kynta ïa ki kynthei Khasi kiba shongkurim ïa ki shynrang bym dei khasi kam dei kaba thymmai bad ka pynïohnong ïa ki riewshimet kiba shim kabu tang ban ïohnong shimet ha ka saiñ hima. Ka la don ruh ka jingpyrshang ban pynduh noh ïa ka jinglong Khasi ïa kine ki kynthei, khlem da pyrkhat ba kata ka dei ka jingkren ne ka jingleh be-aiñ bad ka thad rong ruh ïa ka jaitbynriew ne ka imlang sahlang. Kane ka pynpaw ba kito ki briew ne kynhun kiba beiñ ne kheiñpoh ia ki kynthei kim don jingsngewthuh ei ei shaphang ka dei riti bad ka history jong ka jaitbynriew. Ka jingtip jong ki ka long kaba jyndong bad ki jingbatai jong ki ki long ki bym don nongrim bad kiba ïalam bakla. Ka don ka jingthoh kaba pruid ha ki kynroh kylleng ka Nongbah kaba ong kumne- “Ngi dei ka snam ka ksuit Khasi bad ka jinglong nong India jong ngi (Khasi) ka dei kaba shu jia ryngkat bad kaba shu shah pynbor”. Nga kubur ba ka jinglong nong India jong ngi ka dei kaba shu jia ryngkat ha ka History jong ka synshar khadar bad ngim don jingïadei ei ei bad kiwei pat ki jaitbynriew kiba shong shnong kylleng ka Ri India, laitnoh ki Munda. Ha kajuh ka por pat ki don ki jaitbynriew Austroasiatic kiba pher kiba don kylleng kiba ngi ki khasi ngi don ka jingïadei ha ka snam ha ka ksuit bad kaba la batai da ka stad saian kumne- Y-chromosomal haplogroup O2a1-M95.Ki riewwad jingtip (Researchers) ki shem ba ki Khasi bad ki Munda ki don ïa ki dak ne shap ha ka snam ka ksuit ba ki ïapher na kiwei pat ki jaitbynriew ki bym dei na ka kynhun Austroasiatic. Hynrei haba pule bniah ïa ki shynrang Khasi, la shem ba don sa tang 30% na ki shynrang khasi kiba kit ïa ka snam ka ksuit khasi nylla ha ki. Kane ka mut ba 70% ki shynrang Khasi kiba im mynta ki thawlang ki ïawbei jong ki kim dei na ka jaitbynriew Austroasiatic bad kumta kim dei ki Khasi nylla. Kane ka pynpaw ba ki shynrang ki bym dei ki Khasi ki la ïashong kurim bad ki kynthei Khasi bad ki la pdiang ïa ka riti ka dustor jong ki kynthei Khasi. Kumno pat shaphang ka jingwad bniah ïa ki kynthei? Haduh katno ngi lah ban thwet ïa ka jinghiar pateng na ka liang ka kmie ban pynshisha ba ngi dei ki khun khasi nylla bad kiba mih pateng na kata ka kynhun tynrai kaba la shong shnong ha kine ki lum kumba san (5000) hajar snem mynshuwa? Ngam pat shem kano kano ka jingbatai ne jingpynshai ha kane ka liang na ka stad saian kaba lah ban pyni ïa ka dak snam dak ksuit na ka liang ka kmie kaba lah ban pynïapher na kiwei pat ki kynhun jaitbynriew ki bym dei ki Austroasiatic. Lada don kiba la shem ïa kino kino ki jingshem ne jingbatai halor kane sngewbha ban ïasam lem. Hynrei la shu lum lang ha kawei ka thup kaba shim kyllum ïa ki jinghiar pateng jong ki kynhun jaitbynriew kiba dei na ka thaiñ ba shaphang shathie lam mihngi jong ka dewbah Asia bad na kine 40% ki dei ki Khasi. Haba pynshai shynna ïa kane ka jingkheiñ la shem ba 60 % ki kynthei Khasi kim dei shuh ki kynthei Khasi nylla kiba hiar pateng na ka kynhun jaitbynriew Austroasiatic kiba krih bad buhai shnong ha ki bynta ba shathie lam mihngi jong ka dewbah Asia hadien ba ki la mih na South China. Kine ki dei ki kynthei kiba na kiwei pat ki jaitbynriew ki bym dei na ka kynhun Austroasiatic kiba la kylla long Khasi da kaba ki pdiang bad im katkum ka deiriti jong ki Khasi. Lad ngi wad bad jiar ïa ki khun Khasi ha ka snam ka ksuit nylla kaba tuid beit na ki thawlang ïawbei tynrai, ngi lah ban ong ba kumba 70 na ka 100 ki Khasi kiba im mynta kim dei shu ki khun Khasi nylla. Kumta kane ka lah ban pynshai ïa kiwei de ki bynta jong ka Jaitbynriew. Ki don ki shynrang Khasi, kynthup ïa ki nongkyrshan jong ka VPP, kiba kwah bad kyrshan ïa ka jingshim jait na u kpa bad ki la pynpaw paidbah ruh ïa kata ha ki rynsan bapher. Mynta ba ki la tip ba kiba bun na ki shynrang khasi ki kit ïa ka snam ka ksuit na ki kpa tymmen ki bym dei ki Khasi nylla, hato kita kiba kwah ban ai jait-kpa ki dei na ka thymmei jong ki kpa tymmen ki bym dei ki Khasi? Napdeng ki kynhun jaitbynriew trai ri ha ka thaiñ shatei lam mihngi kiba la im bad buhai shnong ha shuwa ka jingwan jong ka kynhun jaitbynriew Indo-Aryan, khamtam ha ki them jong ka wah Brahmaputra valley, kim dei ki kynhun kiba shim jait na ka kmie. Ha ka kot jong i Bah Hamlet Bareh Ngap Kynta kaba kyrteng ‘The History And Culture Of The Khasi People’ ka don ka bynta ba i pynpaw ba ki Garo ki pdiang ïa ka rukom shim jait na ka kmie kum ka dak ba ki burom ïa ki Khasi kiba la ïarap ïa ki ha ka por ba ki mad ïa ki jingeh. Ki don ki syrwet jingshisha ha kane ka jingkam jong i Bah Hamlet. Ka Chie Nakane, ka riewstad anthropologist na Ri Japan ha ka jingthoh bad jingïanujor jong ka shaphang ka rukom shim jait na ka kmie ka kdew ba ki Garo ki don ka jingïasyriem bad kiwei pat ki kynhun jaitbynriew kiba bud ïa ka dustur shim jait na u kpa. Katba ka imlang sahlang jong ki Khasi pat ka ïasyriem bad ki jaitbynriew kiba bud ïa ka dustur shim jait na ka kmie. Lehse, lah ban pynkut ñia ba ka jingdawa ban pynkylla ïa ka dustur shim jait na ka kmie sha ka dustur shim jait na u kpa ka mih na ka kynhun jong ki briew ki bym dei na ka snam ka ksuit Khasi ba nylla. Kane ka jingpynksan ñia ka lah ban tah matïong ïa kiba bun, hynrei ngi lah pat ban shem ïa ka jingshisha ha kane ka juk stad saïan.
Kumba la pynpaw shakhmat ba ka stad saian lyngba ka genetic marking, ka lah ban kdew shai ïa ka jingïapher hapdeng ki jaitbynriew kiba dei na ka kynhun Austroasiatic (Khasi) bad kiwei ki jaitbynriew ki bym dei na ka kynhun Austroasiatic (non-Austroasiatic) bad kiba shim jait na u kpa. Mynta shipor ki jaitbyunriew kiba don ha ka thaiñ ba shathie lam mihngi jong ka dewbah Asia ki la biang ban pynshisha ïa ka dustur ba ki shim jait na ka kmie. Ha ki por ki ban sa wan yn lah ban kham tih kham bniah bad ngin ïoh shuh shuh ki jingtip kiba thikna. Nga buh ka jingtyrwa ïa baroh ki seng saiñ hima bad ki candidate kiba ïakhun ha kane ka MDC elekshon 2025 ban pynrung ïa ka DNA test ne ka jingwad bniah ïa ka jinglong Khasi nylla ha ka snam bad ka ksuit da ka stad saian DNA ha ka mat treikam jong ki. Lah ban leh ïa kane da kaba ïatreilang bad ki skul bah ne ki jaka pule kiba paw jong ka pyrthei ban lum ban lang ïa ka snam ka ksuit bad ban thew ne woh haduh katno ka dang sah ka snam ka ksuit Khasi nylla. Ka jingshisha ka long ba tang kito ki briew kiba dei na ka thaiñ shathie lam mihngi ka dewbah Asia bad kiba dang kit ïa kane ka jingthew Y-chromosomal haplogroup O2a1-M95 and MtDNA, ha ka met jong ki ki lah ban kam ba ki dei ki Khasi kiba nylla. Ngim dei ban shah ba ki Khasi kiba la khleh snam ba kin kam ïa lade ba ki dei ki Khasi nylla bad ngi dei ban knieh noh ïa ka syrnot Schedule Tribe na ki bad ba ym dei shuh ban dang ai syrnot Schedule Tribe ïa ki namar dei tang ki Khasi nylla kiba don hok ban ioh ïa ka syrnot Schedule Tribe. Haduh mynta kiba bun ki briew ki shu kren tang na sla khlem ka jingkyrshan jong ka stad saïan bad kiwei ki jingjurip.Namarkata ka long kaba donkam ban leh ïa ka jingjurip kaba bniah ban shem ïa ka jingshisha. Ki kynhun ne seng saiñ hima ki bym treh ban leh ïa kane ki pynpaw ïa ka jinglong arsap jong ki haba ki kren shaphang ka snam Khasi nylla. Ki leh kumta tang ban shu pynbieij ïa ki paidbah bad ban myntoi shimet.
Ka khana ne jingpyrta ba ngi dei ka snam Khasi nylla ka la ïalam khmat ïa ka saiñ hima la bun phew snem mynta ha kane ka Jylla. Nga ngeit ba ka la dei ka por ban wad ne shem ïa ki jingtip bad ki nongrim kiba neh kiba lah ban weng ïa ki jingeh ba ka Ri ne Jaitbynriew ka ïakynduh. Kane kam dei ka juk dum ha kaba ka stad saïan bad technlogy kam lah treikam. Hynrei mynta ngi lah ban pynshisha bad pynshai ïa ki jingartatien bad weng ïa ka jingsheptieng da ka jingstad, ka jingtip bad jingshemphang kiba thymmai ba kane ka juk saian bad technology ka ai. Kam lah ban long ban shu ngeit ïa ka jingong ne jingpyrta jong ki katto katne ngut khlem ki jingpynshisha bad ki dak jingkheiñ kiba biang. Kaei ka ban synshar ïa ngi? Ki jingshisha ne ki hamsaïa? Nangne shakhmat ym dei shuh ban dang mih ki kynthei kumba ka la jia ïa i Aibandaplin ban hap ban pynshai paidbah ïa ka jinglong sotti ne jinglong nylla. Kane ka la jia ïa ka Sita bad kaba kut kam dei kaba sngewtynnad. Kumta ngim dei ban shah ba kum kine kin ïai jia bad ba ki kynthei kin kylla sohpdung. (Kane ka jingthoh ka dei ka jingsngew jong u nongthoh shimet)
