
Raphael Warjri
Kumba la ju ïai kdew na ka por sha ka por ba ki dkhar heh paid na Rithor, wat lada ki pynrit hakhmat ki trairi traimuluk hangne ha Ri khasi,hynrei ka jingtyllep ka ïai jia manla ka khep jong ki khanapateng khanamynnor ha ka thaiñ. Lada dei ki mynder, nongwei, barjylla ne sohshnong sohthaw, ki dkhar rithor kin pyrshang hi ban ïa tylli para dkhar khnang ban tyllep noh ïa ki paidbynriew Khasi lada ki ioh ban kdong da kaba biang. Kane ka dei kaba ki paidbynriew Khasi ki dei ban poiphang bad peiphang ha la janor, khamtam kito kiba khluh ban pynkjeh ïa ki dkhar. Ka jingkylli ka long ba ym dei ban shim kyllum naphang, namar ki don ki dkhar kiba sngur mynsiem shisha ban kyntiew lem ïa ki paidbynriew Khasi, hynrei kita ki long tang shitroh ha ba nujor bad kito ki shibyllien ba pyrshang ban thombor. Kane ka long kaba la jia naduh mynnor, ka dang ïai jia na ka por sha ka por bad ka dang kynrei haduh mynta mynne. Lada phai dien sha ka mynnor, ka Ri Khasi ka ïar shaduh ka phud wahbah Brahmaputra bad kumjuh ruh shaduh ka phud wahbah Surma. Hynrei lyngba ki pateng jong ki sngi ki ïa la shah kyntur shi kyntur na baroh ki liang. Na shatei la kyrthlep ki dkhar Assamese bad kiwei kiwei ki dkhar na jylla Assam. Na shathie la shah knieh ha ki dkhar Bangla haduh ba ki paradoh parasnam ki la hap ban kylla kum ki shongthap ha ka Ri Bangladesh ba la phiah syndon khlem lah shuh ban dang kyrda bad ïada ïa la u pud u sam. Na sha sepngi, ki parajylla, ki paidbynriew Garo ki la kyntur kat na ba ioh kdong, bad na sha mihngi la dep dkhat lypa ka khyndew Jaintia Hills ban pynsnoh bad ka Karbi Anglong, nalor ba haduh mynta mynne ki dang ïai kyntur shi kyntur kita ki Mikir.
Ki kyrteng shnong na ki khappud baroh sawdong jong ka Ri Khasi ba la shah kyntur da ki dkhar ki lyngkien ki dang sawa kyndiang ha ki thliew shkor jong ki paidbynriew Khasi, hynrei don pat ki katto katne kiba set kyllut, bad matlah haba peit. Lada thwet bad swar naduh hyndai hynthai u Lum Kameikha la dep duh ha ki dkhar Assamese kiba la kyntur shaduh Khanapara. Uta u Lum Kameikha u la kylla Kamakhia, ka ïingmane Hindu. Na kata ka daw ba dei ban husiar ba ïa u Mawjymbuiñ ruh ba ym dei ban ailad da lei lei. Ka jingshlur ki bor synshar shnong ha Mawsynram ka long kaba la pynpulom ïa kane ka jingthmu jong ki khar Hindu.Kaba lyngngoh ba don ki paradoh parasnam kiba thmu ban pynshlur ïa ki dkhar Hindu ban wan kyntur syndon ha pdeng jong ka Ri Khasi. Ki paidbynriew Khasi ki dang dei ban kynmaw dngong ba la jan baroh ki dkhar ki la thmu ban pynsnoh ïa ka nongbah Shillong sha ka jylla Assam ha ka khep ba la ioh jylla Meghalaya, ba lada dei ba don ha khappud katta ka la kylla shnong dkhar kumba long ka Guwahati sawdong u Lum Kameikha. Ka la don teng ka khep shwa ba ka Seng Khasi kan pynlong ia ka kiew ehrngiew sha Lum Sohpetbneng, uwei u kher rangbah na North East Police Academy u ba la kam ba u lum Sohpetbneng naduh hyndai u dei uta u Navaparvat. Ha kata ka por ym pat don na ki paidbynriew Khasi ki ban khluh ban khmih ia u Lum Sohpetbneng, hynrei hadien shiphew snem ba la seng ïa ka North East Police Academy, dei u Sohblei Sylvanus Sngi Lyngdoh (bam kwai ha dwar U Blei) u ba la ïasaid bad pynlong ka jingkiew paidbah sha Lum Sohpetbneng ka ba nyngkong duh ha u snem 1982 hadien ba u la wanphai na ka jingshakri niam na shiliang duriaw. Kata ka jingpyrshang ka la sangeh bad hadien kumba arphew snem ka Seng Khasi ka sa sdang shimti ban pynlong ka jingkiew ehrngiew ha ka jingïalam ba radbah jong u Bah Sumar Sing Sawian (Bam kwai ha dwar U Blei).
Kine arngut ki rangbah Khasi, u Sohblei Sylvanus Sngi Lyngdoh bad u Bah Sumar Sing Sawian ki long ki radbah kiba la ïakhun pyrshah ïa ki jingthmu jong ki dkhar ki lyngkien ban wan tyllep sha Ri Khasi da ka bor jabieng. Ki kher rangbah dkhar ki khlem ïalam da ki paidbyllien kumba leh ki pukir ïaid riewblei da ka kjat na Lawsohtun ba la sin paidbah kum ka Mahadevkhola shaduh Mawjymbuiñ ha Mawsynram manla ka snem. Hynrei ka jingïaleh ka dei da ka jabieng pyrkhat ban kam trai ïa ka Ri Khasi, hynrei donbok ba don kita ki arngut ki rangbah bakhraw ym tang ka jabieng hynrei ryngkat ka kam.Kumta la pulom ka jingthmu bad jingpyrshang jong ki dkhar ban kam trai ïa ka nongbah Shillong, ïa u Lum Sohpetbneng, ïa ka krem Mawjymbuiñ, hynrei ïa u Lum Kameikha te khlem lah shuh ban kyrda. Hapdeng kine kiei kiei la don ki ehrang Hindu ki ba la pyrshang da kiwei kiwei pat ki lad ban phrung lyngba ki paradoh parasnam kiba khim jingmut, kumba la jia ha krem Mawjymbuiñ. Kane ka jingpyrshang jong ki ehrang Hindu ka long da ka ba leh ki kam ïarap synei ban ioh pynthame pat ia ki khynnah bad samla Khasi ba kin kylla ehrang kum ma ki. Ka la don byllai ki khep ba ki khynnah bad samla baduk na Ri Khasi ki la shah pynbieit ban leit pule sha dkhar, hynrei ka la poi pynban sha u pud ba la shah kynnoh laiphewjait. La kynnoh ba kita ki ehrang Hindu ki la ïalam ban pynthame ïa ki khynnah ki samla Khasi da kaba pynkiar syndon na la ka ïing ka sem. Ka la don bun ka jingujor jong ki paidbynriew Khasi kiba duk ba raitoi, ba la shah ïalam la ki khun bad khlem iohlad shuh ban ïakren ïa khana bad ban ïa kynduh lei lei ym don lynti shuh. Hapdeng kita kiei kiei, don ki ba la lah ban bthat ïa u ta u kynjri pynthame bad ki la ïashem pat ia la ki khun, da kaba ïakhun shitom na ka daw ka jingieit ba shitrhem ïa la ki khun ki kti.