Raphael Warjri
Ha kaba khatduh ka hok ka ïeng rasong bad ka thok ka shukor ka jynduh jyndam, kumba long ki skei ki sier bad ki ksew. Kane baroh ka phalang kum ka pharshi ha ka imlang sahlang haduh mynta mynne. Kata ka saiñpyrkhat jong ki longshwa manshwa mynnor lyngba ki khanatang ka ïakop bad ka jinglong jingman jong ka lyngwiar khaïi pateng haduh ka juk mynta. Kumta yn ïa phai biang sha ka rukom kheiñ sngi da ki ïew ha ka imlang sahlang Khasi kaba la mang sawsngi shihat ne shiïewrit bad ryngkhi sa sawsngi ban long shi ïewbah ha manla ki thaiñ jong ka Ri Khasi. Kata ka long pura shitaïew ha ka phra sngi, kata sawsngi shihat bad sa sawsngi shi ïewbah. Kumta ha ka shibnai ka mih lai taiew shihat ne saw sngi, lada shim pura ka long arphew phra sngi. Kumta ha ka rukom kheiñ sngi Khasi arphewphra sngi ha ka khatlai bnai jong u snem ka long laispah hynriewphew saw; kaba ïa jan bad ka rukom kheiñ snem salonsar ha kata ka Gregorian Calendar. Ban pynbiang thik kum ba long ka almanak salonsar, ha ba kheiñ snem lah ban bynrap shisngi manla u snem ban long laispah hynriewphew san bad ban bynrap pat arngi ha manla ka saw snem ba kynthih tam shisngi, kata kaba la kheiñ ha ka Gregorian Calendar kum ka Leap Year.
Naduh ba la kham noh ka met jong I Ma Spiton Kharakor, la shem shitom ban buddien ïa ka rukom kheiñ snem da u bnai bneng (Lunar Year), kumta ym banse ban kheiñ noh da ka jingkheiñ na ki ïew shihat shiiewbah da kaba pynbiang bnai lai taiew shihat, bad khatlai bnai shisnem bynrap shisngi. Ha kane ka rukom la ïohlad ban pynbiang da kata ka jingkheiñ ban pynïahap bad ka rukom kheiñ snem salonsar kum ka Gregorian Calendar. Kumta naduh mynta u snem la pynkhreh ka almanak Khasi ba khatlai bnai shisnem ba la pynïahap lang bad ka khatar bnai shisnem ha ka almanak salonsar. Ïa kata ka almanak ba la pynkhreh la pynmih paidbah da ka Dorbar Thawaiñ Dalariti lane ka Khasi Hills Autonomous District Council ka ba la sam paidbah ha ka 18 tarik Kyllalyngkot, 2025 ha madan Polo ha ka sngi ba la pynlong ïa ka lympung Dorbar Iktiar Paidbah ha kaba u kongsan rangbah dei u Lat ka jylla, C H Vijayashankar. Kane ka long ruh ka sngi ban sah kynmaw ha ka jaitbynriew ba la pynkup bor da ka iktiar katkum ka aiñ ïa ki Dorbar Shnong, ki Seng Samla, Seng Longkmie ne Seng Kynthei bad ïa ki Seng Kur ne Dorbar Kur ha shityllup ka Ri Khasi. Ki laingut ki mawbyrsiew ba pynrhem ïa ka rngiew jong ki Dorbar ki long u Bah Pynïaid Sing Syiem kum u Kher Rangbah, Bah Pynshngaiñ N Syiem kum u Symbud Kher Rangbah bad Bah Titosstar Well Chyne, kum u Nongïalam Liang Iatei, ba la kam hi da lade halor ki ñia ba shongkun. Kine ki lai mawbyrsiew kin ïai rhem ha ka jylli iktiar paidbah jong ka Ri Khasi.
Mynta u snem kane ka almanak ba kheiñ sngi da ki sngi ïew kan sa ïaineh barabor kum ka nongmuna jong ka tynrai rukom kheiñ sngi ïew ha ki taiew, kheiñ bnai ha ka shisnem manla ka snem, kaba kdew naphang ïa ki sngi ïew ha baroh shityllup ka Ri Khasi. Katkum ba la lum lah ban ioh ki sngi ïew na ki hynñiew tylli ki thaiñ ba kynthup ïa ka jingkheiñ sngi ïew na ka Ïewduh ha Hima Mylliem ne Hima Shyllong mynshwa, na Ïawmusiang ha Elaka Jowai, na Ïew Langstieh ha Hima Nongkhlaw ne Hima Khatsawphra ba mynshwa, na Ïew Nongpoh ha thaiñ Ri Bhoi, na Ïew Sohra ha Hima Sohra bad ki thaiñ Ri War, na Ïew Raliang ha thaiñ Pnar bad War Jaintia, bad kawei ka rukom kheiñ baïar ha Hima Shyllong, Hima Sohra, Hima Nongkhlaw, Hima Nongstoiñ, Hima Maharam bad baroh kiwei kiwei ki Hima Khasi. Lehse kaba kham kongsan tam na kine baroh ka dei ka rukom kheiñ na Hima Shyllong kaba la shim na Ïewduh- kata ka shihat ka kynthup ïa ka Ïew Lyngka, Ïew Nongkrem, Ïew Mawlong, Ïew Rynghep. Nangta sa shihat Ïewbah ka bud sa ka Ïew Shyllong, Ïew Pamtiah, Ïew Umni bad Ïewduh kaba dei ka Ïewbah ha shityllup ka Ri Khasi ba la ïaineh haduh mynta mynne. Ka sngi long Ïew jong kita ki sngi ïew ba la jer ka dei ha la ki shnong ki shnong. Ka Ïewduh te ka dei ka Ïewbah baheh duh ha Ri Khasi baroh kawei namar ba ka Hima Shyllong ka dei ka Hima kmie jong kiwei kiwei ki Hima Khasi ba la seng hadien, nalor kata ka dei ha ka Nongbah Shillong kaba dei ka nongbah ba la buhti naduh ba wan synshar donbor ka Ri Bilat bad ka la ïaineh ruh kum ka nongbah pateng-la-pateng haduh mynta mynne.
Kaba seng ïa ka Ïewduh ruh ka don la ka khana kaba kyrpang haduh ba la jer da ka Ïewduh. Katkum ba la ïathuh pateng la seng nyngkong ïa ka Ïewduh ha Raij Nongkseh, bad hadien ba la shem ba ym biang kumta la ïapan da ka khan ka bishar, ka duwai ka phirat ha ki blei ki dken ki ryngkew basa na ka bynta ban kdew ïa ka dak babiang na ka bynta ban seng Ïew. Ha kata ka rukom ka la kynriah na Nongkseh sha kiwei kiwei ki jaka kiba hap hapoh u pud u sam ka Hima Shyllong bad kharduh ïawai ka la kup ka khan ka bishar ka duwai phirat ha ka jaka ba la jer Ïewduh naduh kata ka khep bad kaba la ïaineh sah haduh mynta mynne. Ha kajuh ka rukom ka la long ïa kiwei kiwei ki Ïew ruh kum ka Ïew Shyllong ka dei ha Laitumkhrah, ka Ïew Rynghep ha Mawlai, ka Ïew Mawlong ha Mawlong, ka Ïew Pamtiah ha Raij Mylliem, ka Ïew Umni ha Raij Mawshai, ka Ïew Lyngka ha Raij Nongkseh, bad ka Ïew Nongkrem ha Raij Nongkrem.
