Ka Jingïathir halor ka Article 371 na ka bynta ka Jylla Meghalaya : Ki jinghikai na Nagaland bad Mizoram

Napdeng ki jingdawa kiba kham pynsngewkhia jingmut ka long ka jingdawa ban ai ïa ka Meghalaya ïa ki kyndon riti synshar ba kyrpang katkum ka Article 371.

U Erwin K Syiem Sutnga

Katba ka Ri Khasi bad Jaiñtia ka dang pynkhreh ïa ka elekshon sha ka Khasi Hills Autonomous District Council (KHADC) and the Jaiñtia Hills Autonomous District Council (JHADC), ka jinglong jingman jong ka saiñ hima sima ka dap da ki jingkynthoh kaba khraw bad ki jingkyrpad kiba pynkhih mynsiem. Napdeng ki jingdawa kiba kham pynsngewkhia jingmut ka long ka jingdawa ban ai ïa ka Meghalaya ïa ki kyndon riti synshar ba kyrpang katkum ka Article 371. Watla kum kane ka jingdawa ka pynsawa ïa ki jingsngewkhia halor ka jingpynneh pynsah ïa ka jinglong jaitbynriew bad ka jingsynshar lade hi, ka long kaba kongsan ban bishar bniah ïa ki jingktah kiba lah ban mih da kaba shim jinghikai na ki jingshem jong ka Nagaland (Article 371A) bad ka Mizoram (Article 371G).

ïa kine baroh ar ki kyndon la pynrung ban ïada ïa ki jinglong ba kyrpang bad ki rukom synshar jong ka Nagaland bad Mizoram, hynrei ki jingmih jong ki, kim shem  poi kumba la thmu, kaba la pynlong ïa ki jingbym shai ha ka liang ka aiñ, ki jingeh ha ka synshar khadar, bad ki jingïapher ha ka saiñ hima sima.

Da kaba ioh jingtip ba janai ïa kine ki jingjia, ngi lah ban sngewthuh kham bha balei ba ka jingpynrung ïa ka Article 371 ha Meghalaya ka lah ban pynthut, pynklumar ka synshar khadar ban ïa kaba pynskhem ïa ka rukom synshar jong ka kaba la don lypa. Nga la pynrung ïa ka sobjek ha ka jingthoh ba nyngkong jong nga kaba la ai kyrteng ” Ki Jyrwit Jyrwat kiba mih na ka Article 371 A bad 371 G: Ki jingïaleh hapdeng ka Sorkar Pdeng bad ar ki Jylla bad ki Jinghikai na ka Khyrnit kaba Hynriew. Kane ka jingthoh ka wad bniah ïa ki katto katne ki mat tynrai kiba pyni nuksa kiba ïadei bad kine ki kyndon jong ka riti synshar bad ka Schedule kaba hynriew. Ki jingbym lah jong ka Article 371A ha Nagaland ban trei kam : Haba pule bniah

1.Ki jingïaleh ha ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew.Kawei na ki bynta  kiba mih  na ka jingïakynad jong ka Article 371A ka shong ha ka Clause IV, kaba ai ïa ka Nagaland ïa ka jingsynshar laitluid halor ka jinglong trai bad ka jingpynkylla ïa ka jaka bad ki marpoh khyndew jong ka. Watla la thmu ban ïada ïa ka hok jong ki jaitbynriew Naga, hynrei ka jingpyntreikam ïa kane ka kyndon ka la pynpaw ïa ki jingbym shai ha ka aiñ bad ki jingeh kiba la long mawjynthud ïa ka jingtreikam jong ka.

1.Ki jingshemphang na ka jingshim jingkheiñ ka kotkhubor Morung Express .

Jingioh jingmut na ka Opinion Poll

Ka jingbym sngewhun jong ki paidbah Naga : Katkum ka jingwad bniah jong ka Morung Express, kumba 70% na ki Naga ki ngeit ba ka Article 371A,khamtam eh ka Clause IV, kam  lah ban ïada ïa ki jinglong trai ka jong ki halor ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew. Bun ki Naga ki sngew ba ka jingpynbeit ka long kaba jywit jyrwat palat, kaba pynlong ia ka jylla ban ym lah ban pynskhem ïa ka jingsynshar kaba don jingmut halor ki marpoh khyndew jong ka kum ka umphñiang,dewiong bad kiwei kiwei.

Ka jingpyrshah U Advisor ne nongai buit u Myntri Rangbah ka Nagaland u Imkong L.Imchen. Ha ka jingiohi u  Mr. Imkong L. Imchen, u Nongaibuit jong u Myntri Rangbah ka Nagaland, u la kynthoh pyrshah ïa ki jingduna jong ka Article 371A, khamtam ïa ka Clause IV, da kaba khot ïa ka “ipso facto otiose” (ka bym don jingmyntoi naduh mynnyngkong). U pynpaw ïa kine ki jingduna harum:

1.Ka jingbymdon jong ka Bor Thaw Aiñ :

*U Imchen u la kdew ba ka Ïingdorbar Thaw Aiñ jong ka Nagaland ka duna ïa ka bor thaw aiñ kaba kyrpang halor ki sobjek ba la kdew ha ka kyndon IV, kum ka khyndew bad ki marpoh khyndew.

*Kane ka jingbym lah ban thaw aiñ ha ka rukom kaba biang ka la pynlong ïa ka jingsynshar lade hi kaba la ai da ka Article 371A ka long tang kum ka ktien bad ym don lynti ka aiñ.

2.Ka jingbymshai ha ka jingbatai ka Article 371 A :

*Katkum ka jingong jong u Imchen, ka Clause IV ka shah pyndkoh ha ki jingduna kiba ïapyrshah ïalade bad ki jingïapher jingmut bym lah ban batai, kiba pynmih ïa ka jingkulmar bad pyntlot ïa ka jinglah jong ka Nagaland ban pyndonkam ïa ka jingsynshar lade halor ki marpoh khyndew ki jong ka.

*Ka jingbym don jong ka aiñ kaba shai ka ïehnoh ïa ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew hapoh ka jingpynïaid jong ka Sorkar India.

Ki aiñ jong ka sorkar pdeng, ki ïalam sha ka jingïaleh pyrshah bad ka sorkar pdeng.

Case Study : Ka Nagaland ha u snem 2010 ka la pyrshang ban pynïaid hi ïa ka  umphniang bad kiwei kiwei ki mar pohkhyndew.

*Kaei kaba la jia : Ha u snem 2010, ka Dorbar Thaw Aiñ jong ka Nagaland ka la mynjur ïa ka rai kaba pynskhem ïa ka jingsynshar laitluid jong ka hapoh ka Clause IV jong ka Article 371A, da kaba pynbna ba ki aiñ ka Sorkar  India kiba ïadei bad ka petroleum bad ka natural gas, kum ka Mines and Minerals (Development and Regulation) Act, 1957, kan ym treikam ha ka jylla. Kane ka rai ka la rai ban ai bor ïa ka Nagaland halor ka jingwad bad pynmih umphniang bad gas.

*Ka Jingkynthoh :

*Ka Sorkar India  ka la weng noh ïa ka rai jong ka Dorbar Thawaiñ ka Nagaland, da kaba kdew ïa ka Entry 53 jong ka Union List, kaba ai bor kyrpang ïa ka Parliament halor kane ka bynta. Kaba ai bor kyrpang ïa ka Parliament halor ka jingpynïaid bad jingpynroi ïa ki jaka tih umphñiang bad ki marpoh khyndew.

*Ka tnad umphniang bad  marpoh khyndew ka la kynthoh ba ka hok long trai ba la ai da ka Article 371A ïa ka Jylla Nagaland kim pynkylla ïa ka bor jong ka riti synshar jong ka Sorkar India hapoh ka Article 371 A

 oKi jingktah jong ka jingïakynad :

1.Ka jinghiar ha ka ioh ka kot :Ki projek wad umphniang ha ki jaka ba bun  ki marpoh khyndew kum ka distrik Wokha la ïehnoh namar ka jingbym thikna ha ka liang ka aiñ. Kane ka la pynduh ïa ka Nagaland ïa ki lad kamai kiba kongsan bad ka jingmih khajna.

2.Ka  jingsngew bynñiaw ki paidbah :

Bun na ki jaitbynriew Naga ki la batai ïa ka jingkyntait jong ka Sorkar India kum ka jingpynkheiñ ïa ka jingsynshar lade jong ka Nagaland, kaba la pynduh shuh shuh ïa ka jingshaniah ha ka Article 371A kum ka jingïada kaba don jingmut.

3.Ki jingïaleh hapoh ka jylla : Ka jingïaleh ka la pynmih ruh ïa ki jingïakren hapoh ka Nagaland, ha kaba ki bor synshar riewlum bad ka jylla ki la ïaleh pyrshah ha kaba ïa dei bad ka synshar bad long trai ïa ki marpoh khyndew.

 3.Ki phang ba kongsan : Ha ki jingpeit U Imchen bad ka jingsngew jong ki paidbah

1.Ka jingsynshar lade ka Nagaland

*ki paidbah kumjuh ruh U Imchen ki kynthoh ba ka Article 371A kam lah ban pynpoi ïa ka jingsynshar lade hi kaba pura. Ka ñià u Imchen ka pynksan ba watla ka kyndon ka ïada ïa ki hok tynrai ki Naga ha ka theory, ha ka jingshisha ka Article  371 A kam ai kano kano ka lad ban pyntreikam ïa ki kyndon jong ka ha ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew.

 oKane ka ïehnoh ïa ka Nagaland ha ka kyrdan kaba eh ha kaba ki rai jong ka ki lah ban shah pynduh noh ha ki aiñ jong ka Sorkar India.

2.Ka Jingpyrshah ha ka Bor Thaw Aiñ :

*U Imchen u la pynpaw ïa ka  jingpyrshah : katba Ka Article 371A ka ai ïa ka Nagaland ïa ka hok ban rai la ki aiñ pdeng ki treikam ne em, hynrei kam ai bor ïa ka iing dorbar thaw aiñ jong ka jylla ban thaw ïa ki aiñ kiba bniah ban pynïaid ïa kine ki jaka lada ki tyngkhuh bad ki aiñ hapoh ka Seventh Schedule Union List.

oKane ka jingbym don bor ka pynlong ïa ka Clause IV ban long kaba khlem larkam ha ka liang ka aiñ, namar ba ka Nagaland kam lah ban pynïaid laitluid ïa ki marpoh khyndew kiba kongsan kum ka umphñiang, ka gas bad u dewiong.

3.Ka jingïatyngkhuh bad ki Aiñ jong ka Sorkar India :

oKa jingbym shai jong ka Clause IV ka pynmih ïa ki jingïaleh kiba ju jia man ka por hapdeng ki bor synshar jong ka jylla bad ka sorkar India. Khamtam eh ha kaba ïadei bad ka Entry 53 jong ka thup jong ka Union List (ki jaka tih umphniang bad ki marpoh khyndew). Kine ki jingïatyngkhuh ki khanglad ïa ka roi ka par bad ki pynduh mynsiem ïa ka jingpynmih tyngka na ka tnat marpoh khyndew jong ka Nagaland.

4.Kaei kaba donkam ban pynkylla : Ka jingpynbeit ïa ka jinglong jingman bad ki  jingduna

1.Ka jingpynshai ïa ka bor thaw aiñ :

oU Imchen u la ai jingmut ba ka Article 371A ka donkam ïa ka jingpynbha. Ki jingpynkylla ban ai shai ïa ka Ïingdorbar Thaw Aiñ jong ka Nagaland ïa ki bor thaw aiñ kiba shai halor ka jingpynïaid ïa ka khyndew bad ki marpoh khyndew.

*Khlem kane ka jingshai, ki aiñ ka Parliament kin dang ïai bteng ban trei kam bad ïuhroit ïa ki rai jong ka jylla Nagaland, kaba ai lad ïa ki jingïakynad.

2.Ka jingpynwandur ïa ka rukom treikam :

*Ka Nagaland ka dei ban shim ïa ka polisi kaba ïadei bad ka jingsynshar lade jong ka katkum ka riti synshar kumba la thmu da kaba pynjanai ïa ki nongrim hapoh ka Article 371 A

Kum ka nuksa :

*Ki jingïateh ban ïatreilang bad ka sorkar India halor ka jingsam ïa ki marpoh khyndew.

*Ka jingthaw ïa ki lad jingiamir jingmut jong ki jaitbynriew ban weng ïa ki jingïaleh hapoh ka jylla halor ka jinglong trai ïa ki marpoh khyndew.

3.Ka jingpynkhlaiñ ïa ka bynta jong ki bor synshar riewlum ne synshar lade :

*Ban ïada na ka jingïaleh hapdeng ki tnad treikam jong ka jylla bad ki dorbar riewlum, ka long kaba donkam ban pynbeit ryntih ïa ki hok khyndew tynrai bad ban thaw ïa ki lad ki lynti kiba kynthup ïa ki rukom synshar lade ki Naga ha ki Shnong ki thaw ka jylla Nagaland.

5.Ki pasoh ka jinghikai :

Ka jingshem jong ka Nagaland ïa ka jingpyntreikam ïa ka kyndon 371A, khamtam ïa ka kyndon IV, ka pynpaw ïa ka jingbym lah jong kane ban pynkupbor ïa ka Dorbar Thawaiñ ka jylla halor ki bynta ba ïa dei bad ka hok ki Naga halor ka khyndew ka shyiap la jong,halor ka synshar trai ri ka jong ki Kumba la pynpaw da u Imkong L.Imchen bad ka jingsngew jong ki paidbah kiba shim bynta ha ka jinglum jingtip ka Morung Express, ka jingbym shai jong ka kyndon Article 371 A bad ka jingbym don ki lad ki lynti ban pyntreikam ka la wanrah ïa ki jingïakynad ha kaba pynïaid ïa ki marpoh khyndew, ka jingsahkut ka jingpynroi bad ka jingduh jingkyrmen jong ki paidbah Naga.

 6. Ki jingïapher ha ka saiñ hima sima bad ka imlang sahlang.

 Ka jingioh jingtip ka Morung Express ka la pynpaw ruh ba ka Article 371A ka la nang pynjur ïa ka jingïapher jingmut hapdeng ki Naga. Bun ki nongshimbynta ki shim ïa kane ka Article 371 A kum ka atiar ban pynïakhlad ïa ka jaitbynriew Naga ha ka jaka ba kan pynïatylli. Namar ba ka treikam tang ha ka jylla Nagaland bad ka kyntait ïa kiwei pat ki jaitbynriew Naga kiba la saphriang kylleng ki jylla ba marjan.                                 Ki jingduna jong ka Article 371G ha Mizoram.

La wanrah ïa ka Article 371G ban ïada ïa ka jinglong kyrpang jong ka Mizoram. Ki aiñ ka Sorkar India kin nym trei kam,lymda pynthikna ïa kine ki aiñ jong ka Parliament da ka Dorbar Thawaiñ ka Mizoram ha kaba ïadei bad ka khyndew, ki marpoh khyndew ki khlaw ki btap, bad ki riti dustur, ki rukom bishar. Hynrei wat hapdeng kane ka kyrdan kaba kyrpang ka Article  371 G, ka jingpynbeit kam shym la lah ban pynkupbor pura ïa ka jylla. Ka Mizoram ka dang shaniah ha ka liang ka ioh ka kot ha ka Sorkar India. Hynrei ka jingsynshar ïa ki marpoh khyndew jong ka, ka ïakynduh ïa ki jingeh ha ka liang ka jingsynshar namar ki jingbym shai ha ka aiñ kumba jia ha Nagaland.

Shuh shuh, ki jingïaleh ba dang shen hapdeng ka jingsynshar tynrai jong ki riewlum Mizo bad ki jingbthah synshar ba mynta, kum ki elekshon shnong ba la bthah da ka ïingbishar High Court, ki pynpaw ïa ki jingduna trei kam jong ka Article 371G ha kaba pynneh pynsah ïa ki rukom synshar shnong. Kine ki jingeh ki pynpaw ïa ka jingdonkam ïa ki aiñ kiba kham khlain ban ïada ïa ka jingsynshar shimet lade jong ka Mizoram katba dang pynthikna ïa ka jingsynshar kaba treikam.

1.Ka jingpyndonkam ïa ki marpoh khyndew : Kum ka Nagaland, ka Mizoram ka ïakynduh ïa ki jingeh kiba khraw ha kaba pynskhem ïa ka jingsynshar halor ki marpoh khyndew jong ka. Wat la ka Article 371G ka ai ïa ka bor synshar laitluid ïa ka iing dorbar thaw aiñ jong ka jylla halor ka jingpynïaid ïa ka khyndew bad ki marpoh khyndew, hynrei ka Sorkar India ka dang bat ïa ka bor ba hajrong halor ki marpoh khyndew bad ki khlaw hapoh ka Entry 53 jong ka Union List, kaba synshar ïa ka jingpynïaid bad jingpynroi ïa ki jaka tih umphñiang bad ki marpoh khyndew kumjuh ruh ïa ki khlaw ki btap. Hangne nga hap ban pynshai ba ka jingong ba yn ioh Article 371 ha Meghalaya ki paidbah ki lah ban siat mrad pom dieng katba mon ka long kaba ïalam bakla ïa ki paidbah. Namar ba ki aiñ ka Sorkar India kin trei kam beit bad ym nang jynjar ki paidbah.

Ki mat ba kongsan :

*Ka Jingsynshar kaba don pud halor ki marpoh khyndew :

oWatla ka Article 371G ka ong ba ka khyndew bad ki marpoh khyndew jong ka ki dei ki jong ki briew jong ka Mizoram, hynrei ka Sorkar India ka bat lakam ïa ki bynta ba kongsan kum ka umphñiang, ki marpoh khyndew, bad ki khlaw.

oKumta, ka Mizoram kam lah ban pyndonkam laitluid ïa ki marpoh khyndew jong ka khlem ka jingmynjur jong ka Sorkar India kaba khanglad ïa ki lad kamai jong ki Mizo.

*Ka jingpynslem ha ka kam jingpynroi bad  ki jingtei :

oKi kyndon khlaw ba la pynjari katkum ki aiñ jong ka Sorkar India, kum ka aiñ pynneh pynsah ïa ki khlaw, ka Forest Conservation Act 1980, bunsien ki pynslem ïa ki projek pynroi kiba kongsan.

oKum ka nuksa,ka jingshna surok bad ki projek pynmih bor ding ki la sahkut namar ki jingïaleh pyrshah ïa ka jingpynneh ïa ka mariang hapdeng ki aiñ jong ki jylla katkum ka Article 371G bad ki kyndon ki aiñ ka Sorkar India.

*Ka jingshaniah ha ki jingpynjari jong ka Sorkar Pdeng :

oKa sorkar Mizoram bunsien ka hap ban ïa kren bad ka Sorkar India ban pyntreikam ïa ki polisi kiba ïadei bad ka jingtih mawshun, ka jingpynkhuid ïa ki khlaw ki btap, bad ka jingpynroi pynpar ïa ki sor bad ki shnong.

oKane ka jingteh lakam ka ïa pyrshah ïa ka jinglong jingman jong ka Article 371G, kaba la dei ban ai ïa ka Mizoram ia ka jingsynshar lade hi halor ka khyndew ka shyiap bad ki marpoh khyndew.

 Ka jingeh haka rukom synshar : Autonomy (Synshar lade) vs. Dependence ( jingshaniah ha kiwei)

Wat la la ai ïa ka riti synshar kaba kyrpang, hynrei  ka Mizoram ka dang shaniah ha ka Sorkar India ha ka liang ka  pisa ka tyngka, kaba pynlong ïa ka jingsynshar lade hi jong ka tang kum ka dak ban ïa kaba ka treikam shisha.

 Ki mat ba kongsan :

*Ka jingshaniah ha ka liang ka pisa tyngka ha ki jingai jingïarap jong ka Sorkar India :

oKa jylla ka duna ïa ki karkhana kiba khlaiñ kiba lah ban pynmih khajna.

oPalat 80% na ka jingmih jong ka Mizoram ka wan na ka pisa jong ka Sorkar India, kaba khanglad shibun ïa ka jingsynshar lade hi jong ka ha ka liang ka pisa tyngka.

oKhlem ka jingsiew khajna kaba treikam ne ka jingmih na ka karkhana, ka Mizoram ka shaniah ha ki jingai jingïarap na ka Sorkar Pdeng ban kyrshan ïa ka pule puthi, ka koit ka khiah, bad ki jingtei.

*Ka jingroi kaba slem ha ka ioh ka kot Namar ki jingbymshai ha ka liang ka aiñ:

oNamar ba ka Article 371G ka ïada ïa ka Mizoram na ka jingpyntreikam hi dalade ïa ki aiñ jong ka ri, katto katne ki kyndon jong ka ioh ka kot bad ka pisa tyngka kim treikam lymda ka ïing dorbar jong ka jylla ka pdiang shai ïa ki.

oKane ka la pynmih ïa ka jingbym thikna hapdeng ki nongbei tyngka bad ki kam khaïi, kaba pynduh mynsiem ïa ka jingroi jingpar jong ki riew shimet.

*Ka jingpyntreikam kaba don pud ïa ki rukom synshar ba mynta :

oKa rukom synshar jong ka jylla ka dang ïai bteng ban treikam hapoh ki rukom synshar tynrai, kaba pynmih ïa ka jingbymlah ban pynbiang ïa ki jingshakri paidbah kiba mynta.                                                                                                     (Yn dang bteng)