Ka Jingïathir halor ka Article 371 na ka bynta ka Jylla Meghalaya : Ki jinghikai na Nagaland bad Mizoram

*ïa kane ka jingbthah la iohi ba ka long kaba palat ïa ka kyndon 371G, kaba ïada ïa ki rukom synshar tynrai jong ka Mizoram.

U Erwin K Syiem Sutnga

(Ba bteng)

oKa mat kaba kongsan ka long ka jingïaleh hapdeng ki tnad synshar tynrai bad ki jingdonkam synshar jong kane ka juk ne ki jingsynshar Municipal hapoh ka Article 243 kaba ïalam sha ka jingpynslem ka jingtreikam ki bor synshar ka jylla Mizoram.

3.Ka jingïaleh ha ka elekshon Municipal :

Traditional Governance Synshar Trai Ri) vs. Modern Administrative  Mandates Ki rukom synshar thymmai)

Ka mat kaba kongsan jong ka jingïakynad ha ka jingsynshar jong ka Mizoram ka long ka jingpyntreikam ïa ki elekshon ha ki nongbah, (Municipal elections) kaba katto katne ki dorbar riewlum tynrai ki shim ba ka long ka jingma ïa ka bor synshar jong ki.

 Ka bynta jong ka jingïatakhuh :

*Traditional System Synshar Trai Ri) vs. Constitutional Mandates (Synshar hapoh ka Article 243) :

*Ka Mizoram ka don ïa ka rukom synshar trai ri kaba la slem bha ha kaba ki shnong, kiba la synshar da ki bor synshar riewlum tynrai, ki peit ïa ka jingsynshar shnong.

*Ka jingpyntreikam ïa ki elekshon ha ki nongbah,ba la bthah da ki kyndon jong ka riti synshar hapoh ka Bynta IXA (Ki Nongbah), ka tuklar ïa kane ka rukom synshar jaitbynriew kaba la rim bha.

*Ki Elekshon Municipal ba la hukum da ka Kashari High Court :

*Ka High Court kaba don ka bor ban rai ha kiba bun ki mukotduma, ka la pynskhem ïa ka jingdonkam jong ki municipality ha ki jaka sor ha Mizoram, da kaba kdew ïa ki jingdonkam jong ka riti synshar na ka bynta ka jingsynshar paidbah.

*ïa kane ka jingbthah la iohi ba ka long kaba palat ïa ka kyndon 371G, kaba ïada ïa ki rukom synshar tynrai jong ka Mizoram.

*Ka jingpyrshah na ki jaka synshar tynrai :

*Bun ki nongïalam riewlum Mizo bad ki kynhun sain pyrthei ki pyrshah ïa ka elekshon ha ki nongbah, namar ki tieng ba :

*Ki Dorbar tynrai (Village Councils) kin duh noh ïa ka bor.

*Ka jingsynshar lade hi jong ki jaitbynriew Mizo kan sa jah noh hapoh ka rukom synshar paidbah thymmai jong ki sor ha Mizoram.

*Ka jingktah jong ka saiñ pyrthei nabar (na ki seng riewlum) kan pyntlot ïa ka jingsynshar hi jong ki riewlum.

*Ki jingpynslem ha ka jingpyntreikam :

*Ka sorkar Mizoram ka la pynslem ban pyntreikam ïa ka elekshon ha ki katto katne ki jaka, da kaba kdew ia ka jingsngewkhia halor ka jingbymsuk ha ka imlang sahlang bad ka jingpynneh pynsah ïa ki riti dustur jong ka thaiñ.

*Hynrei ka Sorkar India bad ka tnad bishar ki dang ïai bteng ban pynbor ban pyntreikam ïa ki, da kaba kynthoh ba ka jingsynshar sor ka dei ban ïahap bad ki nongrim synshar paidbah jong ka Riti Synshar ka Ri India.

4.Ka jingïaleh kaba mih na ki jingpyntreikam.

*Ka jingpynjot ïa ka bor jong ka Article 371G :

*Ka rai jong ka ïingbishar ban pyntreikam ïa ki elekshon ha ki sor wat hapdeng ka jingpyrshah jong ki nongshong shnong ka buh ïa ka nuksa ban pynduh ïa ka Article 371G ha kiwei pat ki kam.

*Lada lah ban pynjari ïa ki elekshon ha ki sor watla ka Mizoram ka don ha ka kyrdan ba kyrpang,kiwei pat ki polisi jong ka ri ruh lah ban pynjari kumjuh khlem ka jingmynjur jong ka ïing dorbar thaw aiñ jong ka jylla Mizoram.

* Ka jingpyntlot ïa ka jingsynshar tynrai :

*Ka bor jong ki dorbar riewlum ka nang hiar suki suki katba ki rukom synshar ba mynta ki nang ioh jaka.

oKane ka lah ban wanrah ïa ka jinghiar ha ka jingshim rai katkum ka imlang sahlang, kaba la don ka bynta kaba kongsan ha ka histori ha ka jinglong shngain jong ka Mizoram.

*Ka jingma jong ka jingbymsuk ha ka imlang sahlang bad ka saiñ pyrthei :

*ïa ka jingpynjari ïa ki urban municipalities la iohi kum ka sienjam sha ka jingpynduh ïa ki riti ki fustur kaba kham heh, kaba bun ki Mizo ki pyrshah.

*Lada ki rukom synshar tynrai ki duh noh ïa ka jinglong hok, ka lah ban wanrah ïa ka jingkynthoh pyrshah na ki seng riewlum bad ki kynhun saiñ pyrthei.

5.Ki jinghikai na ka bynta ka Mizoram.

*Pynkhlaiñ ïa ka rukom treikam jong ka Khyrnit kaba hynriew :

*Ha ka jaka ban shaniah tang ha ka Article 371G, ka Mizoram ka dei ban pynbor ban pynïar ïa ki jingïada jong ka Khyrnit kaba Hynriew ban pynskhem ïa ka jingsynshar lade hi jong ki riewlum Mizo.

*Pynshai ïa ka bynta jong ka jingsynshar tynrai bad ka jingsynshar mynta :

*Ka sorkar Mizoram ka dei ban batai shai kumno ka jingsynshar jong ka municipal kan lah ban ïadon ryngkat bad ki Dorbar synshar tynrai.

*Kane kan lait na ki jingïaleh pyrshah ki aiñ ha ki por ban wan bad kan ïada na ka jingshah pynjot jong ka bor synshar trai ri ka jaitbynriew Mizo.

*Pynbeit ïa ki Aiñ kiba synshar ïa ka khyndew, ki marpoh khyndew, bad ka jingsynshar shnong :

*Ym kum ka Nagaland, kaba ïakynduh ïa ki jingïakynad ha ka liang ka aiñ halor ki kyntien ba shai jong ka Article 371A, ka Mizoram ka dei ban buh kyndon ïa ki jingïada aiñ kiba shai na ka bynta ka jingsynshar lade ka  jaitbynriew Mizo ka jong ka.

 Ki pasoh :

 Ka jingshem jong ka Mizoram hapoh ka Article 371G ka pynpaw ïa ki jingduna ha ka rukom shna ïa ka rukom synshar trai ri hi jong ka. Wat lada la ai ïa ki kyndon riti synshar ba kyrpang :

1.Ka jylla ka dang shaniah ha ka Sorkar India ha ka liang ka pisa tyngka.

2.Ka don ka jingsynshar kaba  don pud halor ki marpoh khyndew jong ka.

3.Ka jingpynjari ïa ki elekshon municipal ka buh jingma ïa ka rukom synshar tynrai jong ka Mizoram.

Ka jingïakynad hapdeng ka jingsynshar jaitbynriew bad ki jingbthah jong ki nongsynshar katkum ka riti synshar ka dei ka mat kaba nangroi kaba lah ban buh ïa ki nuksa aiñ ban pyntlot ïa ka jingsynshar hi jong ka Mizoram.Ban weng ïa kine ki jingeh, ban pynkhlaiñ ïa ka Khyrnit kaba hynriew bad ban pynbeit ïa ki aiñ kiba shai halor ka jingsynshar shnong ki dei ki sienjam kiba donkam ban pynneh pynsah ïa ka jinglong kyrpang jong ka Mizoram katba dang ïadei bad ki nongrim jong ka synshar paidbah.

Balei ka Article 371 ka lah ban pynthut ïa ka synshar khadar ka jylla Meghalaya

Da kaba shim jinghikai na ki jingduna bad jingdkoh jong ki Article 371A bad 371G, ka jingpynrung ïa ka Article 371 ha Meghalaya ka lah ban pynjur ïa ki jingeh ha ka synshar khadar khlem da pynbeit ïa ki jingdonkam ba kyrpang jong ka.

1.Ki jingsynshar kiba ïa tyngkhuh bad ka Schedule kaba hynriew.

Ka Meghalaya ka la ioh lypa ïa ka jingsynshar hi hapoh ka Sixth Schedule, ha kaba ki ADC kum ka KHADC, GHADC bad JHADC ki thaw aiñ halor ka jinglong kyrpang ka jaitbynriew, ka khyndew ka shyiap, bad ka riti dustur. Ka jingpynrung ïa ka Article 371 ka lah ban pynmih :

*Ki jingïaleh pyrshah ha ka bor synshar :

Ki ADC bad ka sorkar jylla ki lah ban ïaleh pyrshah halor ka bor synshar, khamtam eh ha kaba ïadei bad ka jingpynïaid ïa ki marpoh khyndew bad ka jingpyntreikam ïa ka aiñ.

*Ki jingbymlah treikam ha ka rukom synshar : Ka jingïapher ha ka rukom synshar ka lah ban pynslem ïa ka jingshim rai, kumba la ïohi ha Nagaland.

2.Ki jingbymshai ha ka jinglong trai ïa ki marpoh khyndew .

Ka jingïaleh jong ka Nagaland ïa ka kyndon IV jong ka kyndon 371A ka pyni ïa ka jingma jong ka kyntien aiñ kaba khlem shai hapoh ka Article 371 A bad 371 G. U dewiong bad u mawshun jong ka Meghalaya u lah ban long ka daw jong ka jingïakyn-ad hapdeng ka jylla, ki ADC, bad ka Sorkar India, kaba pynthut ïa ka jingbei tyngka bad ka roi ka par. Ka jingkhang tih bad kit dewiong ha Meghalaya ka la pynjynjar ïa ki paidbah. Kaba don book ka long ba ka mih ka jingshai kaba la wanrah da ka rai jong ka ïingbishar ba ha khlieh duh ha ka Civil Appeal jong u snem 2018  (kynthup ïa ka State of Meghalaya vs. All Dimasa Students Union & Ors., C.A. No. 10720/2018, bad ki mat kiba ïadei) tarik July 3, 2019 kaba pynskhem ïa ka hok jong ki Khasi- Jaiñtia  bad Garo halor ka khyndew kynthup ïa ka hok jong ki marpoh khyndew. Hynrei ka Apex Court ka la rai ruh ba ki aiñ pdeng kum ka aiñ the Mines and Minerals Regulation and Development Act, 1957 bad ki aiñ pdeng kiba ïadei bad ka khlaw bad ka mariang kin dang treikam ka la pynmih ïa ka jingeh ha ki rukom treikam bad ki jingeh haduh mynta. Ryngkat bad ka jingbamsap bad ka jingmih jong ki nongkhaïi beaiñ kita ki “High level” ha ka kam dewiong ym don ka lad kaba lah ban iohi ha khmat ban pynlait ïa ki lad ka jingtih dewiong bad mawshun kito kiba trei rit bad ki trai jaka.

 3.Ka lah ban shah kyntait ka synshar trai ri .

Ka jinglong jong ka Article 371 ban plied ïa ki jingsynshar ka Sorkar India kan sloit ïa ka bor ha ka kyrdan jong ka jylla ka lah ban pynduh ïa ki tnat synshar trai ri kum ki Syiem, ki Nokma, bad ki Dolloi. Kine ki rukom synshar la buh kyrpang hapoh ka Sixth Schedule ba shapoh ki long kiba kongsan bha ha Meghalaya.

 4.Ka jingpyndonkam bakla ïa ka bor bad ka jingjyllei ka jingbamsap ha ka saiñ pyrthei .

U nongai jingmut u Imkong L. Imchen u la pynpaw ba ïa ka Article 371A la pyndonkam da ki riew pawkhmat shimet shimet ha ka saiñ hima sima ha Nagaland na ka bynta ka jingmyntoi shimet, kaba pynjur ïa ka jingbansap da ki Nongsynshar. Ka Meghalaya ka don ha ka jingma ban mad ïa ki jingmih ki jingeh kiba kum kine, ha kaba ka jingpynlong pdeng ïa ka bor katkum ka Article 371 ka lah ban pynmih ïa ka jingleh donbor ha ka saiñ hima sima ban duhnong ka jaitbynriew hi baroh kawei.

5.Ki jingeh ha ka imlang sahlang bad ka saiñ hima sima

Ki jaitbynriew riewlum jong ka Meghalaya ki kynthup ïa ki kynhun bapher bapher-ki Khasi, ki Jaiñtia, bad ki Garo bad kiwei kiwei-kawei pa kawei ka don la ka jong ka rukom synshar. Ka kyndon 371 ka lah ban pynmih ïa ka jingïakhun hapdeng ki jaitbynriew na ka bynta ki marpoh khyndew bad ka bor synshar, kaba lah ban wanrah ïa ka jingbymshongsuk ka jylla.

Ka jingthmu ban pynkhlain ïa ka Khyrnit kaba hynriew.

Ban ïa kaba pdiang ïa ka Article 371, ka Meghalaya ka dei ban pynleit jingmut ha kaba pynbha ïa ka Khyrdit kaba Hynriew da ka State Chapter kaba kyrpang kaba pynpaw ïa ka jinglong kyrpang jong ka jaidbynriew ai jait kmie bad ki jingdonkam ha ka synshar khadar. Kane ka lynnong ka dei ban ïadei bad kine harum:

1.Ka jingithuh ïa ka Rukom ai Jaitkmie :

Ka rukom hiar pateng jong ka jingai jaitkmie dei ban ithuh da ka riti synshar ka ri India, ban ïada ïa ka hok jong ki long kur long jait ha ka spah ka phew bad ka jingsynshar.

 4.Ka jingpynbeit ryntih ïa ka hok khyndew.

Ka jinglong trai ïa ka jaka jong ki paidbah, ka mawjam jong ka jinglong jaitbynriew jong ki paid Hynniewtrep bad Garo ka Meghalaya, ka dei ban long kaba la buh kyndon khnang ban ïada na ka jingshah lehbeiñ ha ki briew kiba nabar. Kat kum ka rai ka Supreme Court halor kane ka bynta.

3.Ka jingpynkupbor ïa ki rukom synshar tynrai.

Dei ban pynkhlaiñ ïa ki treikam  ki Syiem, ki Nokma, bad ki Dolloi da ka jingithuh jong ka riti synshar ka ri India bad ka jingkyrshan pisa ban pynneh pynsah ïa ki rukom synshar tynrai jong ki paidbah trai ri jong ka Meghalaya.

4.Ka Rukom Pynroi salonsar

Pynlong ïa ka rukom ïatreilang hapdeng ki ADC bad ka sorkar jylla ban pynthikna ba ki projek pynroi kin burom ïa ka jingsynshar lade bad ki hok jong ki paidbah.

5.Peit bniah ïa ka Para 12A(b). ka pynkupbor ïa u President ka Ri India ban pan jingmut na  na ki jaka trai ri hapoh ki District Council shwa ban pyntreikam ïa ki aiñ jong ka Parliament,ban pynthikna ba ki polisi kin ïahap bad ki jingdonkam jong ki jaidbynriew Khasi Jaiñtia bad Garo. Donkam ban pynkylla ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ne Sixth Schedule namar ba kane ka bor mynta ka don ha u President ka Ri India. Ka dei ban wan phai shu u Lat ka Meghalaya.

 6.Ka jingpynkupbor ïa ki ADC ha ka liang ka pisa tyngka.

Pynlah ïa ki ADC ban ioh beit ïa ka central funds ne kaba bei pisa ka Sorkar India, pynduna ïa ka jingshaniah ha ka sorkar jylla bad kyntiew ïa ka jinglah jong ki ban pyntreikam ïa ki aiñ bad ban shim ïa ki kam pynroi da kaba biang jingkheiñ.

Ka jingpynkut :

Ka jingdawa ïa ka Article 371 ha Meghalaya ka pyni ïa ka jingsngewkhia shaphang ka jingïada ïa ka jinglong jaitbynriew bad ka khyndew ka shyiap. Hynrei ki jinghikai na ka Nagaland bad Mizoram ki pyni ba kum kine ki kyndon bunsien kim lah ban pyndep ïa ki jingkular jong ki, kaba pynmih ïa ki jingialeh pyrshah ha ka bor bad jingsynshar ka Sorkar India ka jingpynkylla ïa ka saiñ pyrthei ka bym shai bad ka jingbymlah ban treikam. Ka jingpynkhlaiñ ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ne Sixth Schedule da ka State Chapter kaba kyrpang kaba ïadei bad ki jingdonkam jong ka Meghalaya ka ai ïa ka lad kaba kham lah ban treikam janai. Da ka jingpynkylla (Amendment) kaba 125 jong ka Riti Synshar ka Ri India kaba dang wad ban pynkylla ïa ka Khyrnit kaba Hynriew ne Sixth Schedule kaba dang sahteng, kane ka dei ka por kaba biang eh ïa ki jaidbynriew Khasi Jaiñtia bad Garo jong ka Meghalaya ban ïawan lang ban ioh ïa ka jingithuh kaba biang ïa ka ka jong ka riti ka dustur ha ka rukom synshar khadar bad ki hok kiba ïadei bad ka halor ki riti dustur, ki khyndew ki shyiap bad ka longdur ka Jaidbynriew. Da kaba pynbeit ryntih ïa ka rukom ai jait kmie, ban ïada ïa ka hok halor ka khyndew ka shyiap, bad ban pynkhlaiñ ïa ka jingïatreilang hapdeng ki ADC bad ka sorkar jylla, ka Meghalaya ka lah ban pynneh ïa ka jinglong jong ka katba ka dang kyntiew ïa ka roi ka par kaba pura. Kumba u Nongai buit u Myntri Rangbah ka Nagaland u Mr. Imkong L.Imchen u ong  ka long kaba biang bha, Ki kyndon sin hapoh ka Article  371 A ki  bym shai ki lah ban long “ba pynklumar” bad pynïapra ïa ka imlang sahlang” kumba jia ïa ki Naga -ka jingjot kaba ka Meghalaya ka dei ban kiar da kaba pyntreikam janai ïa ki bor kiba la don lypa.