![U Nongsaiñ Hima - Khubor Khasi](https://unongsainhima.com/wp-content/uploads/2023/02/splash-screen-720x405.webp)
Da u Kitdor H. Blah
Ha ka bynta kaba nyngkong, ha ka jingthoh, ‘Kumno ngi dei ban pyrkhat halor ka Artikl 371 bad ka Khyrnit ba Hynriew’ tarik Rymphang 8, 2025, ngi lah ïohi ba ka Artikl 371 bad ka Sixth Schedule kim don ka jingïatyngkhuh, namar ka rukom ai autonomy lane jingsynshar lade ka ïapher ha kine ar. Ngi lah ïohi ruh ba kumno ha ka histori jong kine ki ri lum jong ngi, ka rukom pyntreikam ïa kane ka jingsynshar lade ka la ïaid lyngba bun ki jingkylla. Ka la don ka por ba la pynkupbor ha u Governor-General jong ka sorkar bilat kumno ban ai ha ngi ïa kata ka jingsynshar lade. Ka la don ka por ba ïa kane ka bor la pynkup ha u Governor jong ka Province (Assam). Ka la don ka por ba kane ka bor ka la shong ha u Lat jong ka jylla Assam. Ka la don ka por ba kane ka jingsynshar lade, ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka jylla Assam bad jong ka Parliament, lah pynkup noh ha ka Autonomous State jong ka Meghalaya, ym shuh ha ki Autonomous Districts, bad ha kata ka khep, ka bor ban pyntreikam ïa kane ka jingsynshar lade ka la shong ha u Lat jong ka jylla Assam bad ha u President jong ka ri India. Kane ka jingpynkup ïa ka jingsynshar lade ha ka Autonomous State ka khlem pynkheiñ ïa kiwei pat ki kyndon jong ka Sixth Schedule, kum ïa ka iktiar thawaiñ jong ki Autonomous District Councils. Ngi lah ïoh ruh ba naduh u snem 1972, ynda ngi la ïoh ïa ka jylla lajong, lah pynkup biang ïa kane ka jingsynshar lade ha ki Autonomous Districts, bad ha kane ka khep pat, lah pynkupbor noh tang ïa u President ban pyntreikam ïa kane ka jingsynshar lade, bad tang ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament. Ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka jylla pat, naduh ba ngi ïoh ïa ka jylla lajong, ki aiñ jong ka jylla Meghalaya ki ïeng halor jong ki aiñ jong ki District Councils, ha kaba ïadei bad baroh ki mat hapoh ka para 3 jong ka Sixth Schedule, ha kiba ki District Councils ki don ïa ka iktiar ban thaw aiñ.
Te, kaei kaba ngi dei ban sngewthuh ha kane ka kynti kaba mynta, ka long ba haba ngi ïakren shaphang kine ki mat jong ka Artikl 371 bad Sixth Schedule, ngi ïakren hi shaphang ka phang jong ka jingsynshar lade. Hynrei kita kiba pynksan tang ïa ka Sixth Schedule bad kiba kren pyntieng pyrshah ka Artikl 371 ruh, kim shym pyni pat ka jingpyrshah eiei halor kane ka jinglong ba ki aiñ jong ka Sorkar jylla ki lah ban pynrem noh ïa ki aiñ jong ki District Councils. Kane ka mut ba baroh ki seng saiñ hima sima, bad ki nongmihkhmat, kim pynpaw ïa ka jingpyrshah ba kane ka autonomy lane jingsynshar lade jong ki Autonomous Districts, ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka sorkar jylla, ka lah ïap bad duh noh. Kaba mut ba ha kane ka kynti, haba ngi ïakren shaphang ka phang jong ka jingsynshar lade, ka ishu hi ka dei beit ka autonomy lane jingsynshar lade ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament.
Te ngi lah ïohi ha ka bynta ba nyngkong ba ki don tang artylli ki jingkylli kiba ngi dei ba kylli kum ki riewlum jong ka jylla Meghalaya. Ka jingkylli ba nyngkong ka long, hato u President jong ka ri India u lah ban sumar sukher ïa ka jingsynshar lade ka jong ki ri lum jong ngi, ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament ? Ka jingkylli kaba ar pat ka long, hato ka sorkar jylla ka lah ban sumar sukher ïa kata ka jingsynshar lade jong kine ki ri lum jong ngi, ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament? Ka jubab kaba mih ka long ba lada u President bad ka jylla ki long shakri ïa ka Sorkar Pdeng, te kumta hi kata ka jingsynshar lade ka jong ngi ka long shakri jong ka Sorkar Pdeng. Te ha ka bynta kaba nyngkong, ka jingïamir jingmut ka ïalam sha kata ka jingpynkut ba ka Artikl 371 ka lah ban ai ha ka jylla ïa ka jingsynshar lade ha kaba ïadei bad ki aiñ jong ka Parliament, bad kaba kham sngewtynnad, ka long ba kata ka jingsynshar lade kan ym donkam ïa ka jingpyntreikam na u President ne na u Lat jong ka jylla, hynrei ka ïeng hi da lade. Ka iktiar ka shong pynban ha ki briew jong ka jylla hi, kata lyngba ka ïingdorbar thawaiñ jong ka jylla, ban jied kino ki aiñ jong ka Parliament kiba ngin pdiang. Kane ka iktiar synshar lade kaba ka jylla ka lah ban ïoh lyngba ka Artikl 371 kan kham khlaiñ ban ïa baroh ki rukom ai jingsynshar lade ha ka histori jong kine ki ri lum jong ngi, naduh ka por jong ka sorkar Bilat haduh kane ka sngi kaba mynta, bad khlem da pynkylla eiei ïa ka iktiar thawaiñ jong ki District Councils kumba ki long mynta.
Kaba sngewsih pat, ka long ba kita kiba pyrshah bad kren pyntieng shaphang kane ka Artikl 371, bad kiba pynksan tang ïa ka Sixth Schedule, kim ai pat kano-kano ka jubab kaba kynsai halor kitei ki jingkylli haneng. Ki pyrshah bad ki pynksan, hynrei kim ai ka jubab kaba lah ban treikam (practical solution). Te ka jingai jingmut jong u nongthoh sha ki nongpule bad ki nongshong shnong jong ka jylla, bad ki nongmihkhmat, bad ki seng saiñ pyrthei, ka long ba lada kita kiba pyrshah ïa ka Artikl 371, ki kwah shisha ban pynksan tang ïa ka Sixth Schedule, ki lah dei ban jin da wanrah ïa ka jingdawa ban ïada ïa ka jylla hi hapoh jong ka Sixth Schedule hi. Ngi lah ïohi ba kumno, ha ka por ba la pynkup ïa ka jingsynshar lade ha ka Autonomous State, ka khlem pynkheiñ ïa kiwei ki kyndon kiba donkam jong ka Sixth Schedule kum ïa ka iktiar thawaiñ jong ki District Councils. Te, kumta, ha kane ka kynti kaba mynta ruh, kita kiba pyrshah ïa ka Artikl 371, ki dei ban jin da la dawa ban pynkup pat ïa ka jingsynshar lade ha ka jylla Meghalaya, kumba lah pynkup ha ka Autonomous State naduh u snem 1970 haduh 1972. Ban leh ïa kane, donkam ban kynthup ïa baroh kawei ka jylla hapoh ka Tribal Areas ha ka para 20 jong ka Sixth Schedule. Bad lada ki sngew khia shisha ïa la ka jylla bad ïa kine ki ri lum jong ngi, ki jin da la dei ban dawa ïa ki kyndon jingïada thik kum ki jong ka Artikl 371 hapoh jong ka Sixth Schedule hi, khnang ba ka bor ban pyntreikam ïa kane ka jingsynshar lade kan ym shong shuh ha u President jong ka ri India, lymne ha u Lat jong ka jylla, hynrei ha ka Ïingdorbar thawaiñ jong ka jylla hi. Lada kita kiba pyni ñia ha kane ka aïom thep bud pyrshah ïa ka Artikl 371, kin jin da dawa ïa kine ki jingkdew haneng, kan long ka jingjop ïa ka jylla bad ia ngi u trai muluk trai jaka, namar lada jop ka ñia jong kano kano ka liang ruh, ka jingkut kan long beit ka jingjop ïaka jylla bad ïa ki riewlum jong ka jylla.
Ha kaba pynkut, donkam ban kdew hangne, ba ka Mizoram ka khlem duh ïa ka Sixth Schedule hadien ba ka la ïoh ïa ka Article 371G. Hynrei ha kaba ïadei bad ka Mizoram, ngi dei ban sngewthuh ba lah khylliap noh tang ïa ka Lushai District Counil, katba ïa kiwei ki kynhun rit paid hapoh jong ka jylla Mizoram, lah ai ïa ki ïa ki District Councils hapoh jong ka Sixth Schedule, kata ka Chakma ADC, ka Lai ADC, bad ka Mara ADC. Ha kaba ïadei bad ka Nagaland pat, ka long ka jylla kaba palat 90% ki dei ki riewlum, bad wat la ki don ki jingïapher ha ka ktien ka thylliej, hynrei ki long hi mynta kawei ka kynhun jong ki Naga. Te, kam don jingmut shuh ban don ïa ka ADC hadien ba ki ïoh ïa ka jylla bad ïaka Artikl 371A. Hynrei, ka jing-long jong ka Meghalaya pat ka pher khyndiat na kine ar. Katba ka Meghalaya ka don 85% da ki riewlum ruh, hynrei ngi tip ba kane ka ïa phiah hapdeng ki jaitbynriew Khasi bad Garo. Te wat lada ngi ioh ïaka Artikl 371, ka jinglong hi jong ka jylla ka batai ïa ngi ba ka Sixth Schedule ka dang donkam, namar ka don ka jingïapher ha ka rukom synshar shnong, rukom bat khyndew, bad kiwei ki dustur jong kine ki artylli ki jaitbynriew. Te ka dang donkam hi ka jingsynshar lade hapoh jong ka jylla ruh. Te ngi dei ban peit ïa ka Artikl 371 bad ka Sixth Schedule katkum ka jinglong jong kawei pa kawei ka jylla.