Ngi ud – nam bym ioh kam

Nga ngeit skhem ba lada ngim lehrain shuh ban trei ïa ki jait kam bapher bapher A - Z, ngin nym ud shuh ba ym ioh kam.

Panbor B. Lyngdoh

Kaba mut ngi thmu beit tang ïa ka kam SORKAR, ym dei ? Lada ngam bakla kane ka dei ka jingangnud jong ngi ki Paidbah. Hapoh ka State Meghaloi ka population ka la jan kynjoh sha ka 40 lac tam, ryngkat ka jingdon kiba nabar bad kine kijuh ki poikha ha man la ki thliew ïing jong ki Kur Kynthei la pdiang don burom, namar ki dei ki Khraw Jait. Lehse ka Govt. ka lah ban ai kam haduh 1lac 20,000  hajar lane duna, kaba mut 20,000 hajar na man la kawei ka Constituency shu antad, la don lypa kumba 60,000 ngut ki Nongtrei Sorkar dang donkam sa 60,000, namar kumba ka long mynta sha thaiñ Nongkyndong khamtam dang duna ki Nongtrei kam ha ki Office Sorkar bapher bapher, kata ruh shong lada ka biang ka sources of income jong ka State.

Ha ka jingshisha ka State Revenue ka biang bha shim tang na ka EXCISE Department da ki Crore tyngka shi Bnai, nangta sana ka DMR, CEMENT FACTORY, PETROL PUMP bad kiwei kiwei de kiba rit baria. Tangba ka jingeh ka dei ba kim poi lut sha ka State Govt, na ka 100 % poi tang 50% shiteng ki jah noh ha lynti, ngi tip ki jah kumno (corruption) ? Te, kumta ka Sorkar ka ïai ud ba duna Pisa. Hapoh Nagaland ki nongtrei kam SORKAR ki don 1lac 20,000 hajar ngut tam, wat lada ka State revenue ka ioh tang na u Dewiong bad Mawshun napoh Mokokchung District, na ka Excise Deptt., totally nil namar dry – State, ka lah  ban ioh katto katne Taxes barit baria. Ki Jhur ki Jhep ki thung tang ban ioh ïa die thied para – maki. Ym dei kum ha Meghalaya ki leit shabar ki poi ruh shaduh Dimapur, u Sohsaw, Phulkubi, Prisbin, na Iew Mawlyngngad, Mawryngkneng sha Silchar, Mizoram.

 Ki bar jylla kumba 40,000 hajar ngut ki wan trei kam ha Shillong bad kiwei ki Districts Headquaters. Te, haba kumne ! kumno mo? Ngi ud ngi nam, ba ym ioh kam? Ka shong ha ka jingstad jong ngi ban ïa pyrkhat. Namarkata, ban solve ïa kane ka problem, (1) nyngkong eh kum ki samla dei ban long kiba kloi ban trei ïa kito ki jait kam ba ju trei ki bar jylla bad (2) don kam ban pynleit jingmut (concentrate) noh sa sha ka  Rep ka Riang kaba dei u budlum (spinalcord) jong ka Jaidbynriew, nangta sa ka kam ri Sniang, Syiar, Masi bad Balang, Rabbit, Dohkha. Haba ïadei bad kine ki kam twad jingmut na ka Agriculture, Veterinary bad Labour Department, namar kum ki samla ba la dep ïa ki jingpule bapher bapher (general graduates) dei ban ioh shuwa ia ki training katkum ki jingdonkam. Lait noh ki MBBS, B. Pharm, Nurses, Lab. Technician, PhDs bad ENGINEERS.

Kumba long mynta baroh ngi kwah ban shu ïa trei kam tang na ka shuki bad miej, lada ka long ha kane ka dur, poi keiñ sha ka jingbym ioh kam ioh jam. Te, na ka bynta kito ki general graduates kan bha shibun eh kin phai noh sha ka Rep ka Riang, ka ri jingri, kaba mut ki dei ban don hapoh lyngkha da kaba trei da ki kti la jong lane da ki jingïarap ki bor machine kum ki power tiller / tractor jong ka jingstad ba mynta (nuclear age). Nga ngeit skhem ba lada ngim lehrain shuh ban trei ïa ki jait kam bapher bapher A – Z, ngin nym ud shuh ba ym ioh kam. Nga la shongthait (retired mynta la 20 snem) na shabar ka State Meghaloi, ki Khone ki trei kam la jong, ym don uwei ne kawei ba la ioh kam SORKAR. Lyngba ki jingtrei shitom, jong ki, ryngkat ki jingduwai kyrpad sngewrit U Blei ruh U sngap iohi bad U ïarap ban pynbiang. Sniew bok ba kawei ka khun ka khlem pass ïa ka MCS ha ka personnal interview, namar sha lyndet don ki daw ba sngewshyrkhei, la ioh jingtip ha-dien na ki katto katne ngut kiba ïa appeared lang, mynta la palat 10 snem. ïa kaba la leit noh la leit. To, ngin ïa phai biang sha ka jingud – nam ………….

Te, ha kaba ïa dei bad kane kajuh. Nyngkong eh ngi dei ban tip ba ym don SORKAR ha ka Pyrthei baroh kawei ba lah ban ai kam ïa baroh ki Paidnongshong Shnong. Wat ki Ri kiba la jam kham shakhmat (develop countries) kylleng ka Pyrthei ban ïa ngi kiba dang jam sha khmat (advancing country) kim shym lah satia, hynrei ki pynshlur ïa ki Samla bym ioh kam SORKAR ban trei kam la jong lane kum ki kam partime jobs. Jait ba ki dei ki develop countries kim lehrain ba trei ïa ki jait kam bapher bapher. Namar ki don ïa kata ka dignity of labour (ñiewkordor ïa ka kam).

Namarkata, to phi ki samla – Kynriam – Pnar – Bhoi – War bad Lyngngam long kiba shlur ban trei ïa ki jait kam bapher bapher, ha kaba ïa dei bad ka Rep ka Riang, bud nuksa na sha Ri Europe bad Western kiba rep Kba tang ïa u, kiba rep Piat tang ïa u, kiba rep Phulkubi tang ïa u, kiba rep Phan tang ïa u, kiba rep Sying tang ïa u, kiba rep Motor tang ïa u, kiba rep Piskot tang ïa u, kiba rep Soh bapher bapher tang ïa u, Riewhadem tang ïa u, Shynrai tang ïa u bad kumta ter ter ……… Kumjuh ha ka liang ka ri jingri. Kane style ka wanrah ïa ka systematic Agricultural bad Veterinary develooment. Ha kajuh ka por ka Agriculture Department lada kam lah ban thied ia jingmih na ki Nongrep, ka dei ban pynkhreh sha thaiñ Nongkyndong ïa ki “cold storage” khnang ba ki Nongrep kin ioh ban buh bad sei ha ka por ba dei ban die khamtam eh ha ka por tlang, namar ha ka por tlang ba jur palat ka jingkhriat shitom ban mih Jhur, ngi thied ïa kiba wanrah na Assam ha ka por tlang, namar ha ka por Lyiur trei borbah ka flood, ym lah shuh ban thung Jhur shu ïeng tang u Kba lada kam tap ka Um.

Nga la iohi sha thaiñ Nongkyndong bun byllai ki Lum ki Them ba shu thylli kumto, te ha kum kine ki jaka bah eh bha ba shu lait kai kumto, ki trai Jaka ki lah ban ker skhem da ki Sainar Shiah bad buh Masi, Blang, Sniang ba kin ïaid lait luid bam Phlang bad ki sngaid bha met haba ki ioh lad ban shang bam Phlang, kumba leh sha Ri Europe bad Western, shna ïa ki ïing sah kiba biang ban shong ban sah ïalade bad kiba peitngor (guards) mynstep mynmiet. Kane ruh kan long kawei na ki jait kam ba lah ban ioh kamai shibun, kumjuh ruh ha ka liang ri Dohkha.

Mynmiet mynstep ïaid pahara khnang ban khang lad ïa kito ki ‘riewsniew – ‘riewkai kiba shu leh dusmon ïa ka kam jong kiwei, haba ka la seisoh. Kan bha shibun eh ban don da ki Self Help Groups lane Co – operative Societies ba lah ban pynïaid kham bha shuh shuh, da ka jingïadon bun ki Members, ïa ki nongïaid pahara mynstep mynmiet siew da ka tulop. ïa ki khun ba leit skul buh da ka school Bus, ïa ki jingdonkam pan jingïarap na ki Schemes MLA/MDC bad SORKAR.

Ynda ngi la lah ban trei minot shitom ryngkat ki jingduwai kyrpad sngewrit ïa U NONGBUH NONGTHAW, ha kajuh ka por ngi dei ban long kiba ïai shah kthang, hynrei ki Soh pat kiba thiang (patience is bitter but it fruits are sweet), hangta ngin sa ioh ïa ka bainong jong ka jingtrei shitom. Te, ka jingkhñium bym ioh kam ioh jam kan duna.Tang kawei kaba kongsan eh, ngi dei ban don ka mynsiem jong ka jingïatylli, kyndat noh sharud, ïa ka mynsiem jingsarong, jingïabishni khamtam kaba mynta ka trei borbah hapdeng jong ngi. Hapoh Ri India dei tang kiba na South bad ki Punjabi kiba trei shitom haduh 12-02.00 baje mynmiet, nga la iohi ïa kane hapoh Imphal, Manipur (Punjabi & South), ha Jorhat – Dibrugar – Assam ha Kolkata bad Bangalore kumjuh. Ha ngi hangne nalor ba dang duna nongtrei Sorkar khamtam sha Nongkyndong ki wan katkum ka jingsngewbit jong ki (own sweet will), hapoh Sor ki poi sha Office 12baje mynsngi. Tang khyndiat ngut eh kiba poi ha ka por ba la buh. Namarkata, duhnong shibun ba ka Sorkar bad kumjuh ki Paidbah.

Ka Sorkar lada ka mon ka lah ban shna da ki Factories kum ka PAPER MILL FACTORY ha Jorabt lane Khanapara (lada kam pat shym ai ei sngewbha sha Paduh – Assam), ba pahuh ki Siej bad Mawshun, ka DISTILLERY FACTORY ban shna Ginger Beer na u Sying bad bun jingmih (bye – products) na u, ka SKIN TANNERY FACTORY ba pahuh ka Snieh Masi nangne ka leit ha ka dor kaba tad bha (chea-pest rate), katba na Guwahati ha ka dor kaba rem bha (highest rate), nangta ka FAC-TORY ban shna Bakhor (cartridges) wat u dynamite (jingpynbthei) ruh lada ngam bakla, namar pahuh u Synsar (nangne ha ka dor ba tad, na Guwahati ha ka dor kaba rem), JUICE FACTORY ba pahuh u Sohtrun, Sohplum, Sohphoh (pear), TURMERIC POWDER FACTORY shna Shynrai kum sha Lakadong Village ba la bna nam bad kumta ter ter …………… Hapoh Ri Lum North Eastern Region dei tang hapoh Meghalaya ba don kitei ki jingmih ïa kiba U BLEI U la ai kyrpang …………….. Tangba la jur ka Bamsap (corruption) kumba long mynta, kine baroh kin shu pulom ei (flopped).

Ngam lah ban len ba don katto katne ki Longkpa kiba don Lac – crore, kiba lah ban pynurlong ïa kawei na kitei ba la kdew haneng, tangba ki sheptieng ban theh da ki Crore tyngka, namar tang shu iap la flop ka business jong ki, bym don ba shimti pateng da ki khun Shynrang, namar bym shah (prohibit) da ki Kur Kynthei.