Raphael Warjri
Shwa ban wan synshar donbor ka Hima Bilat, ka jingïaleh markynti para hima Khasi ka dei kawei na ki daw kaba la jreiñ kata ka jingsngew kyrpang jong ki briew na kito ki thaiñ bad ka ba la hiar pateng haduh ki paidbynriew ka juk mynta. Ka jingrwai jong I Bah E Brektist R Wanswett ‘Khynriam u Pnar u Bhoi u War u dei u paid Khasi baïar’ ym shym la lah ban kdup. Ka jynthoh jong I Bah L Gilbert Shullai “Talawiar U Sohpetbneng” kam shym la lah ban kdup, wat lada u nongthoh u dei u Khasi na Ri Pnar. Uwei na ki nongthohkot ba radbah jong ka jylla, u Bah Donbok T Laloo ruh u thoh barabor ha byllai ki kot ba kynsai ba ki paidbynriew Khasi baïar ym dei tang na Jaiñtia Hills ba mynta, hynrei naduh Raij Labang Nongphyllut shaduh sha Hima Jyrngam, Hima Nongstoiñ, Hima Langrin, nangta naduh phud wah Kulong ne Brahmaputra haduh phud wah Surma. Ka thymmei longkur jong u Bah Donbok T Laloo ruh ka dei na Ri Pnar, ba ym da donkam ban dang artatien hynrei u la kdup salonsar kum ki paidbynriew Khasi. Ka thymmei jong ka longbynriew manbynriew na ka jingkieng ksiar u Lum Sohpetbneng ruh ym shym lah ban kdup, wat la ka khanatang ka kdew tyngkreiñ. Ka thymmei jong ka ktien Khasi bad kiwei kiwei ki ktien shnong na kylleng ba la kynthup ha kawei ka thup ktien Mon-Khmer katkum ka stadtip saiñktien (Linguistics) ruh ym shym lah ban kdup. Ka daw baroh ka long namar ba ha ka jingshisha ka Hima Jaiñtia ka long ka ba khraw haduh katta katta naduh shwa ban ia tyngkhuh bad ki Syiem Mughal bad Hima Bilat, naduh ka khep ba la hiar thma bad ioh kurup ia ki elaka ne pargana ha Bengal, ba la tip kum ka Jaiñtiapur. Katba kiwei kiwei ki Hima Khasi ki dei kiba ym shym la pynïar shaduh palat pud jong ka Ri Khasi mynnor.
Kata ruh ka don la ka nongrim ban batai katkum ka pyrkhat Khasi. Wat lada don kita ki jingïakajia pud hapdeng ki hima Khasi naduh hyndai hynthai, hynrei kum ka riti synshar ka ba ïeng ha ka hok ka shikyntien, ym ju don kata ka tam pud da ka ba thombor ne hiar thma. Ha ka pyrkhat Khasi ym dei ban tam pud lane ym dei ban shah ïa kiwei ba kin tam pud, kata ka mut ba dei ban tngen tang ha la u pud u sam lajong. Mynhyndai ha ba ki pynïar hima ym dei da kaba tam pud lane da kaba knieh jubor da ka thma. Barabor ha ba pynïar Hima ka dei da kaba kdup ïa kito ki shnong ne ki raij kiba dawa ban ioh ka jingïada.Ka Hima Shyllong mynnor ka la kdup ïa ki shnong ki raij sha khappud Ri Bhoi ki ba angnud hi da lade ban nguh syiem ïa ki syiem Shyllong. Na kata ka daw ba ki paidbynriew Karbi na raij Marmaiñ, Plasha ter ter, ki paidbynriew Tiwa na Umsiang, wat kito ki raij kiba la shah kynthup sha ka jylla Assam ruh ki dang wan nguh syiem ïa ki Syiem Shyllong, kata ki Syiem Khyrim ba mynta.Ka saiñ pyrkhat ban kdup da jingieit ïa ki khun ki hajar ne ia ki raiot ka la don lypa ha ka riti kheiñkur kheiñkha Khasi.
Ha kajuh ka rukom la shem ha kiwei kiwei ki Hima Khasi mynnor, kum ka Hima Nongkhlaw ynda ka la kdup ïa ki khatsaw bad ki phra kyntoit shnong ba ka kylla long noh da ka Hima Khatsawphra kaba neh haduh ka pateng jong u Syiem Tirot Sing Syiem. Wat lada ka don makna ka kajia majia ne ka kynad hapdeng ki arliang mamla, barabor la ju bishar da ka shat ka kheiñ katkum ka hok ka shi kyntien ba la aiti ne shimti ïa kano kano ka khyndew ban kynthup ha kano kano ka hima da ka lynti jong ka ktien. Na kata ka daw ha ka saiñ pyrkhat Khasi la ju nam ka thma ka ktien kaba ïaineh kum ka ktien kynnoh kaba khia thew bad kit jingmut kaba jylliew. Ki don ki khana pateng ba kumno ka Laitkynsew bad Sohrarim ki leit kynthup sha ka Hima Nongkhlaw, kumjuh ruh kumno ka Saw Symper na Hima Mawsynram ka shah kynthup noh sha ka Hima Maharam bad kumta ter ter. Kumta kiei kiei baroh ki long da ka lynti shai pyrthei (civilised way), ym kum ka pyrthei kylleng sawdong ka ba shu hiar thma da kaba thombor kum ki riewkhlaw. Kane ka kdew khamtam eh ïa ka Hima Bilat ka ba la thombor ha kylleng ka pyrthei, khamtam sha kine ki lum Khasi. Ha ka saiñ pyrkhat Khasi la ju maham ba ka nongkylliang kan sa kyrtoh lyndet sha lade, lada leh da ka kam ka ba sniew ïa kiwei, khamtam ïa kiba tlot bor.
Ban kham sngewthuh sani ïa kane ka phang dei ban sngewthuh ban pynïapher ïa kata kaba thombor bad kniew jubor bad kaba kdup ban kynthup ha la rympei. Ha ba ki Karbi ne ki Tiwa ki shong syier ha la shnong la thaw lajong, ki la tyrwa ban nguh syiem ïa ki syiem Shyllong bad la kdup ban pynshngaiñ ïa ki. Haba ki khatsaw shnong khatsaw raij bad ki phra shnong phra raij ki monjur da lade hi ban nguh syiem ïa ki syiem Hima Nongkhlaw, la kdup bad kynthup ban ïa shngaiñ lang ha ka Hima Khatsaw Phra. Ki nongmuna kat kum ka saiñ pyrkhat Khasi ki dang byllai, tangba yn jer shwa tang katne ban sngewthuh ïa ka phang. Ha kawei pat ka liang ka Hima Bilat ka la wan hiar thma sha Ri Khasi da ka ba thombor bad synshar donbor, hynrei ka ktien ka la don lypa ba yn sa shah kyrtoh lyndet da ka nongkylliang katkum ka rukom sngewthuh ha ka saiñ pyrkhat Khasi.
