
Kyrsoibor pyrtuh
Ka pyrthei ka la kynjah da ka jingkhlad noh jong u Pope Francis bad shibun kin sa thoh shaphang jong u, hynrei kane ka long ka jingshem jong nga halor ka jingim jong une u riewshlur ka spah snem ba arphew wei. Nga ju mutdur kumno ban ïoh ïashem mar met bad une u riewkhraw bad nga ju mutdur ruh ïoh ba un wan jngoh ïa ka Nongbah Shillong. U Pope uba la wan jngoh ïa nongbah Shillong, u dei u Pope John Paul II, ha ka snem 1986. Ka jingwan jong u Pope ka dei ka jingjia kaba kyrpang bad katno kan long kaba kham kyrpang yn jin ba u Pope Francis u wan ïuh kjat ha Shillong.
Ka Jingtip shaphang ki riewstad Theology ka Latin America :
Ka jingtip jong nga shaphang ki riewstad theology jong ka Latin America ka sdang mynba nga dang pule ha Bishop’s College, Kolkata. Katno katne ki riewstad theology, kum u Gustavo Gutierrez bad Juan Luis Segundo, ki la saiñdur ïa ka jingtip bad jingshemphang jong nga shaphang ka Bible ha ka jingïadei bad ka imlang sahlang shabar na ki saw kynroh jong ka Balang. Ha ki snem 1960, ha ki Ri ba ki khot ka Latin America, (kum ka Argentina, Mexico, El Salvador, Columbia bad kiwei), ka don ka jingshah ban beiñ jong ki nongshong shnong ha ki nongsynshar kiba synshar donbor. Kane ka jinglong jong ka synshar khadar ka la pynkha ïa kawei ka saiñ pyrkhat kaba ki khot ka Liberation theology. Ka nong-rim ne jinghikai shong tynrai jong ka liberation theology ka dei ka jingpynlaitluid ïa ki khun bynriew ne nongshong shnong na ka jingshah ban beiñ ha ki bor synshar, ka ïeng ha ka nongrim ban pyllait ïa ki briew na ka jinglah shilliang ha ka ïoh ka kot, ka jingduk jingkyrduh bad ban ïalong mar ryngkat hakhmat ka aiñ briew bad hukum blei. Ka liberation theology ka hikai ba u Jisu Khrist u dei u nongpynlaitluid bad ki jinghikai u Jisu Khrist ki thew sha ka jingpynlaitim na ka jingshah khñoit beiñ, ka jingpynlait na ka jingduk bad jingpynlait na ki jingjynjar jong ka met bad mynsiem hangne ha sla pyrthei. La saiñdur ïa ka Liberation theology da ka jingkylli, “hangno u Blei uba shisha bad uba bishar hok, ha ka pyrthei kaba ban beiñ ïa ki para briew, ki para jing-thaw bad ka pyrthei kaba thok bad shukor? U Gustavo Gutierrez, uba long u kpa jong ka Liberation theology, u ong, “ka liberation theology ka sdang na ka jingkut jingmut ban pynlaitluid ïa ki briew na ka jingduk bad ban pynim ïa kiba duk bad kiba shah ñiew beiñ ha ka imlang sahlang”. Kumta, ka Liberation theology ka hikai ban pynlait im bad ai ïa ka hok ha ki briew kiba shah ban beiñ bad kiba shah kyntait bad kane ka dei ka jingsdang jong ka jingïaleh ban weng ïa ki jingeh ha ka imlang sahlang.
U Pope Francis bad ka Jingpynlaitluid :
La kha ïa u Pope Francis kum u Jorge Mario Bergoglio ha ka snem 1936, ha nongbah Buenos Aires, ha Argentina. Kum u samla pule, ki jinghikai theology, ki jinghikai niam bad ruh ka jinglong jingman jong ka synshar khadar ha ka Ri Argentina ha kito ki por, ka la saiñdur ïa ka jingim jong u kum u Lyngdoh Sohblei. Wat la u Pope Francis u pynpaw ba u noh mynsiem sha ka rukom pyrkhat liberation theology, pynban u kynthoh pyrshah ïa ki katto katne ki nongrim ne jinghikai shong tynrai jong ka liberation theology. Ka paw ba u Pope Francis u kham noh mynsiem sha ka liberation theology ha ki jingpyrkhat bad ki kam jong u, kiba u pynpaw pyrthei ba u ïeng ryngkat bad ki briew kiba duk, ki nongtrei nongbylla, ki phetwir, ki kynhun LGBT + bad kiwei ki kynhun rit paid kiba shah iehnoh beiñ.
U Pope Francis u kynthoh pyrshah ïa ki nongïalap jong ka liberation theology kiba pynksan ïa ki jingïaumsnam ne ïa ki seng kieng atiar ha ki Ri Latin America bad kylleng ka pyrthei. U beiñ jur ïa kine ba ki pyrshang ban thep jubor ïa ka saiñ pyrkhat jong ki ha ki nongshong shnong bad ba kim treh ban sngap ne sngewthuh ïa ki jingeh bad khamtam eh ïa ka jingsngew jong ki nongshong shnong. U beiñ bad kynthoh jur ruh ïa ka saiñ pyrkhat capitalism ne ka saiñ pyrkhat kaba pynksan ïa ka jinglum spah shimet, kaba hikai ïa ki nongshong shnong jong ka Argentina ba ki lieng jong ka jingim jong ki kin shah kynting lang shalor ha ka jingat phyllung jong ka roi ka par kaba lah ban pynjia long da ka capitalism, phewse, kaei kaba u Pope Francis u shem bad sakhi ha ki shnong jong ka nongbah Buenos Aires ka long ba ki briew ki ngam bad ïap jyllop sha ka kharai ba khlem trai jong ka jingduk bad jingkyrduh. Kum u Lyngdoh Sohblei uba sharai ïa ka nongbah Buenos Aires, u mad bad ïohi ïa ki jingeh ba ki nongshong shnong ki ïakynduh bad kane ka la nang phrang shuh shuh ïa ka saiñ pyrkhat jong u bad u ngam jylliew ha ki jinghikai jong ka Bible shaphang ka jingieid, ka jingïatip lem, ka hok, ka jingshisha, ka jingïalong kawei bad jingïaburom kylliang para briew.
U Pope Francis u hikai ba kaei kaba ngi mad bad shem ha ka jingim ka dei ban hikai bad phrang ïa ka jingim. Kiei kiei kiba jia, kiba long bad kiba man ha ka pyrthei ki long kham kordor ban ïa kano kano ka jingstad. Ki jingjia ha ka pyrthei ki dei ban hikai ïa ngi, ki jingeh ba ki para briew ki mad ki dei ban pynpeit mat ïa ngi bad ki dei ban pynlong ïa ngi ban sngewlem bad ïatip lem na ka bynta jong ki. Kano kano ka jingstad ka dei ban wan na ka jingim kaba ïakhun bad kaba ïa-ksaid bad ïa kata ka jingstad kaba la pynkha na ka jingïashem dei ban ïasam paidbah.
Ki jingjia bad ki jingeh ba ki nongshong shnong jong ka Nongbah Gaza ki mad na ka jingther bomb jong ka Ri Israel ka pynpang mynsiem shikatdei ïa u Pope Francis bad u la pashat jingmut ba dei ban tohkit la ka jingleh jong ki shipai ka Ri Israel ka dei ne em ka jingpynïap dusmon ïa ki nongshong shnong ka nongbah Gaza? U la khot ruh ïa ka Ri Israel bad ki lehnoh Hamas ban wan sha ka miej jong ka jingïakren bad sangeh syndon ka jingïaumsnam bad kyntu ïa ka kynhun Hamas ban pynlait noh mardor ïa ki briew kiba lui lui kiba ka la rah bad set jubor la palat shi snem mynta. U Pope u pynrem jur ruh ïa ki kynhun kiba beiñ bad thombor ïa ki nong Israel ha ki bynta ba pher jong ka Pyrthei.
Ki Nongtrei-Nongbylla ha Meghalaya bad u Pope Francis :
Ka jylla Meghalaya ka dei ka jylla kaba khñoit beiñ ïa ki nongtrei-nongbylla. Naduh ka jingsiew kaba rit, ka jingpyntrei bordi palat ïa ka phra kynta ha ka shi sngi, ka jinglah shilliang ha ka bainong hapdeng ki para nongtrei bad ka jingduk kaba nang kiew kat nang mih ki sngi. Hapdeng ka snem 2013 bad 2016, ka kynhun Thma U Rangli (TUR) ka la pynlong ka jingïalap paidbah halor ki hok jong ki nongtrei nongbylla, kiba trei ha ki kam Sorkar, ki skul, ki kharkhana ne company jong ki riewshimet, ki dukan, hospital bad ruh kiba trei bylla misteri, kiba trei ïingbriew bad kiwei.
Kane ka jingïalap ka la sdang da ka jingsam ïa ki kot lyngkdop kiba batai shaphang ki hok jong ki nongtrei-nongbylla. Ki aiñ kiba ïada ia ki bad ban pynïoh ha ki ïa ka hok ban kamai jakpoh. Shibun ki kynhun jong ki nongtrei nongbylla ki la mih sha khmat bad ki la ïalum lang ha la ki jaka trei bad seng ia ka kynhun jong ki nongtrei-nongbylla ne workers’ union. Kine ki kynthup ïa ki nongtrei jong ka Nazareth Hospital, ki Security guard, ki nongdie madan, ki nongtrei casual jong ka MeECL, ki katto katne ki nonghikai skul, ki nonghikai kolej bad kiwei.
Ha Meghalaya, ym pat ju don koit ka jingkhih jong ki nongtrei nongbylla ban ïalum bad thaw ïa ki seng nongtrei-nongbylla. Ka jingsheptieng jong ki nongtrei-nongbylla ban leh kumta ka long kaba jur haduh katta katta. Kumno kin sdang ne ïakren bad ki trai nongaikam halor kane bad ban dawa ïa ki hok jong ki ? Kiba bun na ki, ki sngeweh bad sngew-syier ban ïadur/ïalympat bad ki trai nongaikam bad ka don ka jingma ïa ka jingkamai jakpoh jong ki lada ki leh kumta. Ka long kaba shisha ba ha kaba sdang ki nongtrei nongtbylla ki mad jingeh, ki shah byrngem, ki shah tim ki shah tla bad ki don ruh kiba shah beh kam.
Hamar kane ka por kaba dukha bad pisa mynsiem, U Pope Francis u shimti ïa ka kam kum u Kpa Bakhuid bad ki kyntien jong u sha ki nongtrei nongbylla kylleng ka pyrthei ki ai jingtngen bad ai jingkyrmen ïa ki nongtrei-nongbylla ha Meghalaya. Ki kyntien jong u Pope Francis ki ñiat sharud ïa ka jingtieng, ka jingartatien bad ka jinglynga jingmut. Ki kyntien jong u Pope ki pynkup bor bad pynlah ïa ki nongtrei nongbylla ban ïeng bad long shlur ban dawa ïa la ki hok. Da kaba shai u Pope Francis u ong, “man la uwei pa uwei ne kawei pa kawei ka nongtrei-nongbylla, la ki dei kiba trei ha ki kam sorkar ne ha ki jaka treikam kiba la pynïaid ryntih da ki kyndon ne kiba trei thohmut thohmat ne kiba bylla kat kaba ïoh bad kat shaba lap, ki don ka hok ban ïoh ka bai bylla kaba biang briew, ban ïoh ka pension ne bai bam tymmen bad ban ïoh ka jingshngaiñ bad jingthikna ha ka jingim. Hapdeng jong phi ki nongtrei-nongbylla, ki don kiba trei kum ki nonglum synrum ne jakhlia, ki nongpynkhuid, ki nongsuh jaiñ, ki nongtih mar poh khyndew, ki misteri, ki nongtrei ïing briew, ki nongtong dohkha, ki nongrep, ki nongthaw ïing bad kiba trei ki kam shakri ha kaba ki aiñ kim treikam satia bad ki bym ïoh ka lad ban ïalum lang para nongtrei ban dawa ïa ki hok bad ha kaba ka bai bylla ka long kaba pohdor tam. Mynta ka sngi nga kwah ban ong ba nga ïeng ryngkat bad phi ha ka jingïakhun jong phi na ka bynta ki hok jong phi” Kane ka khubor ka ïadei bad ki nongbylla ka jylla Meghalaya bad ki dei ki kyntien jong ka jingkyrmen na ka bynta ki nongtrei-nongbylla ban ïeng bad ban kam kynti ïa ka burom, ka ijot kaba ki la duh.
Ka Laudato si’ bad ka Jingstad Tynrai ki Hynñiewtrep :
Ki kynhun jaidbynriew trai ri kylleng ka pyrthei ki ñiew kyntang ïa ka mei ma-riang bad ba ym lah ban pynïakhlad ïa ka jingïadei ne dkhat ïa u ‘sai teh hapdeng u khun bynriew bad ka mariang. Kane ka jingïadei ka shat phalang lyngba ki khanatang, ki puriskam bad ki puri nam, ha ki jingrwai, ki phawar, ki jingshad bad ki rong ki taw tynrai. Naduh dew lynnong West Papua shaduh sha Chattisgarh bad shaduh ki lum Hynñiewtrep bad Achik, ki kynhun trai ri kylleng ka pyrthei ki don ka jingngeit, ka niam ka rukom bad ka jingïateh soskular bad ka mariang. Ki khun Hynñiewtrep ki burom ïa ka mariang bad ki don ka jingstad tynrai ban pynneh pynsah ïa ka pateng pakit. Ka jingpynneh pynsah ïa ka mariang ka jia long lyngba ka saiñ pyrkhat ba kawei ka jingim ka donkam ïa kawei pat ne kawei ka kynhun jingthaw ka shañiah ïa ka jingim ha kawei pat. Ki jingthaw bapher kim lah ban im marwei khlem ka jingkyrshan lang bad ka jingdon jong kiwei pat ki para jingthaw. Ka mariang ha u Khasi ka kynthup lang ïa ki lum ki wah, ki syntiew ki skud, ki dieng ki siej, ki du-riaw, ka khyndew, ka sahit bneng, ki dohkha ki doh pnat, ki mrad ki mreng bad kumta ter ter. Kawei kam lah ban im khlem kawei pat, kumta ka donkam ka jingïaburom kylliang, ka jingïakyrshan lang bad jingïada iwei ïa iwei pat.
U Pope Francis ha ka shithi sha ki paid riewngiet, kaba u ai kyrteng Laudato ‘si, u pashat jingmut ba ka mei mariang ne jingthaw jong u Blei ka ïasohlang bad kiwei ki bynta jong ka jingim ha ka imlang sahlang, ka ïoh ka kot, ka jingim bad ka jingngeit jong ki briew bapher. Ha ka jingïalang kaba la pynlong halor ka phang ka Jingstad Tynrai jong ki Jaidbynriew trai ri bad ka stad saïan, kaba la long ha Vatican, u Pope Francis u la ban jur ba dei ban don ka jingïatreilang kaba jan hapdeng ka jingstad tynrai jong ki jaidbynriew trai ri bad ka stad saïan ka juk mynta, na ka bynta ban ïakhun pyrshah ïa ka jingkylla bad jingpynjot ïa ka mariang, ka jingduh noh ïa ki jait jingthaw bapher, ka jingkyrduh bam bad ka jingnang hiar ka jingkoit jing-khiah ha ka pyrthei mynta. U kyntu ba ngi dei ban sngap mar kylliang- “ban shah skhor ïa ka jingshemphang jong ki kynhun trai ri bad ia jingstad kaba ki la ïoh pateng bad ban shim nuksa na ka rukom im jong ki ha ka jingïadei bad ka mariang. Ha kajuh ka por ban pule bniah bad sngap ïa ki jingshem jong ki riewstad saïan jong kane ka juk bad ban pyndonkam ïa ki jingshem bathymmai ban ïada bad pynneh pynsah ïa ka mariang. U khot lang ia baroh ki nongshong shnong jong ka pyrthei ban kylla kaba mut bad ban kut jingmut skhem triang ban ïada ia kane ka ïing trep jong ki khun bynriew, ka pyrthei-mariang. Ngi don tang kane kawei ka ïing bad baroh ngi im ha ka, kumta to ngin sangeh noh shi syndon ïa ka jingpynjot dusmon, hynrei ngin pynneh ïa ka na ka bynta ki pateng ki ban wan bad ngin pyndam ïa ka kharai kaba pynïakhlad ia ngi bad kaba wanrah ïa ka jinglah shilliang ha kiba bun ki liang.
Nga dei Uei ba ngan bishar ?
U Pope Francis u long ka sur na ka bynta ki kynhun rit paid bad ki phetwir. Ha man la ki Ri ne ha ka imlang sahlang ki don ki kynhun rit paid bad kiba shah kyntait beiñ, kum ki LGBT bad ki phetwir kiba krih bad phet shnong na ki daw kiba bun bad kiba ïaksaid ban ïoh ïa ka jingim kaba khambha. Ha kine ki shi phew snem tam jong ka jinglong Kpa Bakhuid, U Pope Francis u la long ka sur kaba jam na ka bynta jong ki bad ka jingkyrshan jong u Pope ia kine ki kynhun rit paid ka shong nongrim ha ki jinghikai jong ka Bible, kaba hikai shaphang ka jingieid, ka jingïatiplem bad ka jingmap. U Pope Francis u kynthoh jur ïa kito kiba kam ba ki dei ki Khristan, katba ki kam bad ka jingim jong ki pat kam ïadei dur bad ki jinghikai ka Gospel. U kynthoh jur kumne- “Ka dei ka jinglong arsap ban kam ba ngi dei ki Khristan bad ban kyntait pat ïa ki phetwir kiba wad jingïarap bad jingïada na ngi, ban kyntait ïa ki briew kiba thngan ne kiba sliang, ban beh noh ïano re ïano kiba pan jingïarap. Lada nga kam ba nga dei u Khristan, hynrei nga leh pat kumne, Nga dei u briew uba arsap”
Ha ka pyrthei kaba dap da ka jingïaisih, jingïashun, ka jingïaumsnam bad ka jingpyntieng pynsmiej para briew, u Pope Francis u pynkynmaw ïa ngi ba kawei pa kawei ka mynsiem briew ka long kaba kordor bad u ban jur ban ïeid bad burom kylliang khlem da ïashah liang ne bishar ne pynrem. Baroh ngi long mar ryngkat bad ki kyntien ba kordor ba u ju pyndonkam ki long, “Nga dei uei ba ngan bishar?” ki dei ki kyntien kiba jylliew bad kiba ïathuh ïa ka jingmaïan jong ka jingim briew ha ka jingïaid lynti pilgrim hangne ha sla pyrthei. Kine ki kyntien ki shat phalang ïa ki jinghikai shong tynrai jong ka Balang Khristan ban ïeid, ban ïatiplem bad ban burom kylliang, khlem da bishar ïa ka rong ka snieh doh ne ka jinglong jingim.
Katba ngi dang jaw ummat bad ap khmih lynti ban ïoh da uwei pat u Pope, to ngin pyrshang ban im katkum ki jinghikai bad ki nuksa ba u Pope Francis u la pynpaw. “Leit suk sha Dwar U Blei” Papa Francis.