
B. M. Lanong
Ki riewpaidbah hi, khamtam napdeng ki riewpyrkhat, bun ki bym sngew myntoi shuh ïa kata ka Rel, namar la palat 55 snem ba ka jylla Meghalaya ka la dap bad la don, ki kam ki jam bad ka jingim-jingman ki la ïaidbeit, wat khlem kata ka Rel ruh.
Nga la ïaithoh la bun sien ban pynpaw pyrshah ïaka jingkwah Rel da ki katto-katne ki nongkhaïi bad kiwei pat ki khyllah, ki bym pyrkhat ïa ki jingma ki ban ktah ïaka mariang, ïaka koit ka khiah, ïa ka khapngiah ha ka leit-ka wan, ha ka shong – ka sah bad bun jait kiwei ki jingma kiba ka Rel kan wanrah, ha kaba ïadei bad ka mariang, khamtam ïaka jinglong bad jingshngaiñ-kynjai ka imlang-sahlang ha bym wan kita ki Rel bad ki rynjiw-rynjaw 30 jait na kylleng, sha kane ka Ri lumba donnam ha bun ki bynta.
Bun kila sngewshngaiñ bad sngewhun ruh, haba la don byllai kiba kyrshan ïa kitei ki jingshisha bad ïa kiwei de ki mat-ki jura, kynthup ruh da ki katto-katne ki seng Bhalang bad ki kynhun samla pule (KSU), kaba la poi sha ka jingsngew wat na ka liang ka Sorkar, haba dang shen, u Chief Minister Conrad Sangma ula pynpaw baka la i shitom ban wanrah Rel, namar bun kimsngewmon, hynrei mynta pat, ka ikumba kan khie im biang.
Nga ruh la slem nga khlem kren ei-ei shuh halor kane ka mat, namar nga la ïohi ïa ki dak ki shin kiba ka sorkar ka la sdang ban sngap ïa ka jingsngew kiba bun, khamtam na ka seng KSU, kaba la buh jingdawa ba dei ban ai noh kloi shuwa ïaka Inner Line Permit (ILP), ïa kaba u Home Minister Amit Shah ka sorkar India, um patiaw wat tang shisohphit ruh.
Nga hi nga sngew ba ka ILP bad ka Rel kim don jingïadei, namar wat lada ïoh ILP ruh, ki Rel bad ki paid nongleit-nongwan na kylleng kin khamsuk ban rungbeit, khamtam ban ïaid lyngba na Sor Shillong, rung bad sah kat haba mon, shuwa ban leit sha la ki jylla bapher-bapher.
Ki jingma shane sha ri Khasi-Jaiñtia, ki ïapher na ka ri Garo, peit shuwa tang na ka jingdon bun tylli ki Seng Bhalang shane, katba sha Garo Hills ymda don; ym donkam ban da pynshai balei, haba ki Rel ki lah da poi sha Mendipathar, North Garo Hills la slem.
Khlem da kdew ïa ki jnit ki jnat ba bun, ka lynti Khanapara – Byrnihat ka plie rynghang ïa ki nongleit-nongwan sha baroh ki jylla kane ka thaiñ lyngba ka G.S. Road shaduh Jaiñtia Hills bad sha kiwei ki jylla, kynthup ïa kiwei kiba kwah leit mane blei sha ki krem ki kroh ka ri Khasi ruh bad ïa kiba leitkai sngewbha sha kata ka jaka bajur slap tam ha pyrthei, ka Sohra bad sakrih pat kat shaba kwah leit, namar ka suk ka rung ka mih bad ka biang ka shong ka sah wat shaduh ki pud ka ri Bangladesh ruh. Ka jingïadei hapdeng ka Ri India bad Bangladesh ruh ka biang bha bad ka dei ban nang long shuh-shuh kumta, paramarjan, nalor kiwei-kiwei ki bynta kiba ïa sngewthuh jingmut ha ka ïarung-ïamih mar kylliang, hynrei kita baroh kin ïaid hapoh ki kyndon aiñ bad u pud jingïadei.
La ïohsngew man la ki taïew-ki por, ba ki nongtuh-nonglute ki wanrung shapoh ki pud ri Khasi, khamtam sha ri Jaiñtia, haba dang mynta ka taïew ruh, la wan lute haduh shnong Umkiang, ka shnong bakhatduh eh shuwa ban poi ha khap Assam, kaba pun da ka jingkieng halor ka wah Malidor. Dang shen ki nongtuh Bangladesh ki la nud haduh ban wan rung sha khlawshnong bad ban pyniap wat ïa ki trai bri, trai jaka, da ki jingthmu lute ba bun rukom.
Lada ïa kren lei sa ïa ki jingsniew ha nongbah Shillong, ka sorkar ka shitom ban pynkynriah wat tang ïa ki nongsar-nongpynkhuid ha them ïewduh-ïewmawlong bad ïa kiwei-kiwei, nalor ba la don ka aiñ sorkar, ba ka lah ban weng ïa kino-kino kiba donkam ban weng, hapoh ka Aiñ “Meghalaya Public Premises (Eviction of Unauthorised Occupants) Act 1980,” khnang ban pynkylluid ïa ka leit ka wan bad ban pynkhuid-pynsuba ïa ki jaka paidbah ha bun ki bynta.
Kaba kham ma shuh-shuh lada wan ki Rel nalor kitei ba la kdew haneng, kin long ka jingjot ki lum ki wah, ki khlaw ki btap, ka jaboh-jabaiñ na ki nongleit-nongwan, ka lyer khuid ring mynsiem ka ñiewtung, ka khapngiah bad ka lymbrum-lymbram na ki mynderlaiphewjait-phew rukom, ka tuh – ka thiem, ka lute-ka pynïap bad ka jingjahrngai ki khunsamla-samhoi ha ka shah phon shah pynbieit bad kum kine ki jingsniew-jingma ki ban pynkylla khongpong ïa ka dur ka dar, ka nam ka burom jong kane ka Ri don nam, kaba kiwei ki da thrang hir-hir kumno ban ïoh bynta lang ïa kine ki spah bah, ïa kaba ki trai pat kim da peiphang. Kitei haneng ki long tang khyndiat ki jingma kiba lah ban kdew lyngkot ha kane ka jingthoh, hynrei kiba shu biang hi ban pynsngewthuh ïaki nongpule, ïa kitei khyndiat ki jingma.
Khlem artatien, kitei ki mat kin ym ktah ïa ka mynsiem rhah ki khyndiat ngut ki nongkhaïi, namar ha ki hi, kitei ki dei ki daw kai, kiba nym ktah ïa ka jingsngew jong ki kaba don ha lyndet.
Ngan iehnoh tang katne shuwa ha ki riew pyrkhat, khamtam ha ki seng Bhalang bad ki Seng Samla pule, namar ka lawei kan kham ktah ïa ki, nalor ka jingkit-khlieh kaba ki don na ka bynta ki paidbah bad ïa ka lawei ka Ri. Nga shimet, nga sngewba ngin pynneh beit ïa kane kari jongngi, kum kata ka ri kynjai kaba lait na kihuri-hura, ka ‘Railway-free Khasi-Jaiñtia Hills’, ne kumno?