Raphael Warjri
Ka don ka seng ki Rilum na Mihngi ka Ri India ne ka Eastern India Tribal Union kaba la ïa don bynta ki rangbah na baroh ki thaiñ rilum ban ïeng pyrshah ïa ka sorkar jyllabah Assam. Kita ki riewlum ki kynthup ïa ki Bodo, Karbi bad kiwei kiwei ki riewlum ritpaid na jyllabah Assam, ki Mizo, ki Manipuri, ki Naga kynthup ruh ïa ki Khasi bad Garo. Toi ka Nagaland ka la ioh la ka jong ka jylla laitluid bapura, hynrei ki don ki riewlum Naga kiba don ha jylla Manipur kiba dawa ban laitluid na ka jylla Manipur ne na jyllabah Assam. Kane ka rukom jong ka sorkar Bilat ban phiah bad synshar ka paw bha ïa ki paidbynriew Naga, namar la kynnoh ha ka liang ban suk ka synshar khadar ba la pynkhlad ïa ki paidbynriew Naga sha ki jylla Manipur, Assam bad Arunachal Pradesh, khlem da kheiñ pat sa kito kiba sah sha ka Ri Burma ne Myanmar ba mynta. Hadien ka saw ka sian ha jylla Manipur la ioh khubor kylleng ïa kaba shah ïuhroit ki paidbynriew Kuki bad kumno ba hadien la shem ba ki don kiba ïadei paradoh para-snam bad ki Mizo ha kaba la pyrshang ban tehsong da kaba synrop lang ïa kito kiba na shiliang pud ha Ri Burma ne Myanmar. Ym lah ban len ba ki Hmar ruh ki ïadei paradoh parasnam bad ki Mizo bad ki la ïakhleh lang ha kylleng ka thaiñ shatei lammihngi ka Ri India. Ki paidbynriew Hmar ki la poi buhai shnong ruh ha jylla Meghalaya naduh ki phew snem ba la leit, bad ki don la ki shnong ha thaiñ Jaiñtia ba tip kum ka shnong Saipung, ha ka ba ki la saphriang ha ki thaiñ ba marjan ban dang seng shnong shuh shuh ha ka elaka Narpuh, Lakadong. Ha Saipung lei lei la mihkhmat barabor da ki paidbynriew Biate, wat ha Dorbar Thawaiñ Dalariti Ri Jaiñtia (JHADC).
Hangta ruh la ïa tyngkhuh biang bad ka nongrim ban ïada bad pynneh ïa ka riti dustur tynrai. Ka riti kheiñkur kheiñkha na ka kmie ka rasong bad ka skhem palat liam ha ka jylli synshar jong ka JHADC, haba nujor bad ki kynrum kynram bad ka jinglong synjor ha ka jylli synshar ka KHADC, khamtam lei lei ha nongbah Shillong. Haduh mynta mynne ki shynrang ne ki longkñi Pnar ki dang tipkur tipkha ban phikir ïa la ka ïingseng jong ka kmie. Wat ha ka poikha poiman ne ka ïap ka im la ñiewkor bha ïa ka ïingseng jong ka kmie, bad ki pyrsa ruh ki burom bha ïa ki longkñi ha ka kur. Ñiuma, ha ka jylli synshar jong ka KHADC ruh kiba bun ba lang ki dang skhem ha la ka tynrai, hynrei ka synjor tang ha nongbah Shillong bad ka kham shynna berong namar ba kiba bun kiba tynneng ïa ka rongphong jong ka pyrthei ki dei ki longïing kiba kham parum pareh la ha ka spah ka hajar ne kham kiew irat ha ka pule dangle, khamtam lei lei kito kiba shongkha khleh bad ki ba dei ryngkhat ban trei slem shabar na ka jylla.Jar la katta ki don ki rangbah kynthei ne shynrang kiba ioh kabu ban trei slem shabar jylla ne shabar Ri kiba duriap sani ban tip la ka tynrai bad ki ïai kynmaw dngong ïa la ka thymmei longbriew manbriew.
Kawei ka jingeh ba ki paidbynriew Khasi kiba ryngkhat ban trei shabar jylla ne shabar Ri, ka dei ha ka marryntih (system) kaba long salonsar ha kaba ka long khongpong ïa ka riti dustur tynrai Khasi, khamtam ha ka kheiñkur kheiñkha na ka kmie. Ha kane ka liang ki don ki briew kiba sngewkhia ïa la ka tynrai, haba ki ïasaid sha soh-shnong sohthaw shabar na ka Ri Khasi, ki ïa tyngkhuh mawsiang namar ba ka marryntih shawei ka long ban pynkiew rasong ïa ka jait kpa ne shynrang.Bunsien ym banse ban pyrthuh bud lang na ka bynta ban biang ka leit ka wan, ka shong ka sah ha ka imlang sahlang shabar na Ri Khasi. Lehse ha ka thaiñ shatei lammihngi ki jylla ba shabar ki dang tipthuh ïa ka riti dustur Khasi bad dang lah ban byrshem ha kino kino ki kam ha ka imlang sahlang. Hynrei ha dewbah India, lada u kpa dei kawei ka jait bad ka kmie bad la ki khun da kawei pat ka jait, ka wanrah ïa ka jyrwit jyrwat ha ka marryntih synshar jylla, bad kumta ym banse ban bud kumba long ha kita ki jaka. Katno tam lei lei ïa kito ki ba dei ban shongneh shiaïom (tenure) ka trei ka ktah ka kam ka jam sha shiliang duriaw, ha ki Ri kiba ym ju bna ïa kata ka riti dustur Khasi.Ha kane ka rukom, kum kita ki longïing longsem ym banse ban bud ryntih katkum ki aiñ jong ka imlang sahlang hangta ha dewbah India ne sha shiliang du-riaw. Ha kane ka rukom ka longïing longsem ka dei ha ka jait jong u kpa kum u khlieh ka ïing ba ka tnga bad ki khun ki dei ban synrop lang ha kawei ka tnum.
Na kata kaba ym banse ban biang ka kam ka jam ka trei ka ktah ka shong ka sah, ki Khasi ki pyrthuh bud shipor ïa kata ka marryntih ha ka jaka kaba ki shong ki sah ban pynithuh ïa la ka longïing longsem ha ka jait u kpa.Napdeng kine ki don kiba ym kylla shuh wat hadien ba la hap wanphai sha la shnong bad ki pynneh la ka jait ka khong ha u kpa, ki don pat kiba kylla noh katkum ka tynrai riti dustur Khasi. Napdeng kito kiba ïaineh ban pyrthuh bud ki don kiba la shah tyndep ha ka rongphong jong ka dustur mynder bad don kiba ym kwah shuh ban dang mih kynrum kynram.Kito ki ba tyndep ha ka dustur mynder kim suitñiew shuh ban dang tip la ka tynrai lajong, hynrei kito kiba ym kwah shuh ban kylla dien trai ki ïai sah synjor ha ka imlang sahlang.
