Raphael Warjri
Ha ka jingshisha ym dei ban don kano kano ka jingïapher hapdeng ki riewniam bad ki riewblei lada ki pynïar jingmut ha la ka lyngwiar pyrkhat ka ba pyiar ban kdup naphang ha la ksangkti ïa ka longbriew manbriew. Lehse, na ka daw ba ym skhem ka jingngeit bad ba syier mynsiem ba yn sa swai ka niam lajong, kumta ki ïakhun ban rasong ka niam lajong da ka rukom ban pynksan ïa ka lajong bad pynrem ïa kiwei. Ka long ka ba donkam ban tip la ka rympei, hynrei ym ban khang ïa la ka jylli tang ha la ki paidbynriew lajong. Ym tang katta, ka la kyrsoi ka jingsngew niam tynrai haduh u pud ba la kylla pynban kum ki riewshitniam. Ka niam kum ka kam riewblei ka dei ban kdup salonsar ïa la ki paidbynriew shwa bad lada kiwei ki angnud ban synrop lang kin ym lah da lei lei lait sa tang da ka lynti jong ka riti tangjait, kata ka mut lyngba ka shongkha shongman katkum ki riti kheiñkur kheiñkha Khasi. Na kata ka daw ki paidbynriew Khasi ki ba dang ïaineh ban ñiewkor ïa ka riti kheiñkur kheiñkha lah ban pdiang ba ki dei ki Khasi pura, wat lada ym dei shuh na ka niam tynrai Khasi. Ki paidbynriew Khasi ki ba la kylla sha kiwei kiwei ki niam Hindu, Muslim, Buddhist ne Khristan ki ïaisah hi ki Khasi haba ki dang bat skhem triang ïa la ka riti dustur tynrai, khamtam lei lei ka riti kheiñkur kheiñkha Khasi.
Haba kdew ïa ka riti kheiñkur kheiñkha na ka kmie, ha ka juk mynta la mih pat sa ki kynhun kiba kwah ban aijait noh sha u kpa ne sha u shynrang. Katkum ka riti tynrai Khasi, la jylla kharit lypa ïa kum kita ki longïing longsem, bad lada kdew kham tohmet ym lah shuh ban dang ñiew ba ki dei ki Khasi. Hynrei ha ka jingkylla ka por, khamtam hadien ba ka iktiar thombor Sohmynder (colonial supremacy) ka la mushlia palat liam ïa ka imlang sahlang ki Khasi ba la kylla lieng lut ki aiñ tynrai katkum ka thymmei ki riti dustur Khasi. Hadien ba la thaw aiñ ka sorkar Bilat, ka la long aiñ ba pdiang paidbah ha ki shlem saiñaiñ (judicial institution) ym tang ha Ri Khasi, hynrei ha baroh kawei ka Ri India. Bunsien kine ki aiñ tynrai ki dei kumba la batai stad ki phareng, ki ba iaid lait na ka thymmei riti Khasi ba paka. Na kata ka daw la mih ka pakhuh lyndet ha ba nujor ïa ki aiñ Khasi paka bad ki aiñ pynkoh ki phareng. Ha kane ka rukom ynda haba la mih ki briew ki ba kwah ban aijait noh sha u kpa ne u shynrang, la shem jingeh ban len namar kita ki bynriew ba kwah kylla ki dei kiba tip thikna ia ka riti dustur Khasi bad ki don ka mynsiem shitrhem kum ki Khasi. Kumta ha ba bishar da ka iktiar jong ka aiñ katkum ki kyndon aiñ mynta, ym lah ban len bad dei ban pdiang ïa ki patengbynriew aijait kpa kum ki Khasi. Hynrei haba phai sha ka iktiar jong ka Dorbar Thawaiñ Dalariti (KHADC & JHADC) kiba dei ban pynneh ïa ka riti dustur tynrai, la kulmar ka synshar ka bishar ha ka imlang sahlang la ha shnong ha raij bad ha Hima Khasi. Kumta ki aiñ ba thawaiñ ha ki Dorbar Thawaiñ Dalariti haba la pynskhem kum ki aiñ tynrai ban pynneh pynsah ïa ka riti dustur, ki dei ban bat skhem katkum ka thymmei ba la mana pyrshah ban aijait sha u kpa ne sha u shynrang.
Ki seng niam ne seng riti tynrai ha Ri Khasi kham bun ki dei kiba dang shitrhem ban pynneh pynsah la ka thymmei jong ki riti tynrai. Ki don na ki seng kiba pyrkhing tyngeh ha kane ka bynta ki dei ka Seng Khasi bad Seiñ Raij kum kiba ha khlieh duh. Kaba phylla pat ka long ba kata ka rukom pyrkhing ka lam sha ka lynti ban phiah ïa ka jaitbynriew, namar ba la phnieng phrah (barrier) ban kyntait ïa ki paradoh para-snam kiba la kylla niam, wat lada ki dang bat skhem triang la ki riti dustur. Kaba kham khyllah ka long ba byllai ki paradoh parasnam ba la kylla niam kiba kham tip kham bniah shaphang la ka thymmei ki riti dustur ban ïa kita kiba kam ba ki dei ki Khasi paka. Kaba kham isaitmet pat ka long ba don napdeng kita kiba kam kum ki Khasi paka, hynrei ki lmun ban kylla ïa ka riti dustur tynrai da kaba aijait noh sha u kpa ne sha u shynrang. Hangta la kyrtoh lyndet kata ka jingsngew trai ïa ka riti dustur haba ki parabangeit lajong ki kylla lieng ha kaba sngewthuh ïa la ka riti dustur tynrai.Ka jingshisha ka long ba ym don shuh kino kino ki paidbynriew kiba nylla naduh da ki spah snem mynshwa. Ka jinglong nylla ka la kut noh hadien ba la dkhut ka jingkieng ksiar u Sohpetbneng bad ynda la khyllem noh u Diengiei. Hadien kata la hiar raibi ka byrsieh byrsang naduh ka khep ba la lyndet ïa Ka Meihukum bad U Thawkur, tat haduh ynda la ïasaid da ki lyngdoh sohblei lyngba ka shat ka kheiñ, ka kñia ka khriam ba la phalang ha ka pharshi jong u Syiar Khrawjutang, uba la bah khala ïa ki bynriew ban lait na ka pap ka sang. Naduh kata ka khep ba la shonshab ïa ka niam tynrai Khasi ba ym dei shuh kum ka Sotti Juk ha ba dang ïa kren ïa khana mar pyrshah ki Hynñiewtrep Hynñiewskum bad ki Khyndaitrep khyndaiskum bad dang ïa leit ïa wan lyngba ka jingkieng ksiar Sohpetbneng. Ka pharshi ka phalang ba haba la khyllem u Diengiei la dkut ka jutang ha jrong ha tbian kata hapdeng ki bynriew na ka meiramew bad ki blei ki dken ha bneng.
