Raphael Warjri
Ha ka kheiñ ka diah ruh la ju thoh shun ha ki khnong ne rijied ne tympan ne tyrpait ban biang ka thew ka woh, ka ba ïapher na kaba tah shun pathar ha ka por mynta. Ka thoh shun ka ïapher na ka tah shun, nangta na ka tabaiñ shun ne ka sbor shun ne ka pushara umshun ter ter. Ka kyntien thoh ka dei ka ba kynsai bad ba khia thew palat ban ïa kaba sngewthuh ha ka imlang sahlang mynta, ban ñiew tang ïa kaba thoh dak ha ka sla kot. Kumta ka long kaba donkam ba ki simpah simsong, ki samla pule kin sngewthuh pura ïa ka ktien thoh namar ba ka lah ban phnieng ne kynjoh sha ka jingmut ban thohdur kumba la dep thaw naduh mynshwa ha kaba ïa dei bad ka ba sbor rong (paint) dur ha ka kot lane ba shtah (sculpt) dur ha u maw ne khyndew, bad kumta ter ter. Ka ktien Thoh Shun Ki Blei lei ka dei kaba khia thew palat liam ba ka thew ïa ka kupar babha ba la thoh shun hi da ki blei ban kitbok kitrwiang ïa ka rngiew ka bishi jong ki bynriew. Ka ktien ba thoh sabuit thoh sakai ruh ka dei kaba leit ryngkat bad ka duwai ka phirat da ki briew kiba tbit ban pynkoit pynkhiah tang da ka ba thnum bad kren artat ha ka shun da kaba kynphuit ban law ban loit ïa ka pang ka jhia na ki bynriew. Ka Thoh Lakhmi ka dei ka riti dutur jong ka lehniam lehrukom ha ka blei Lukhmi ha Raij Ïapngar, ne kata ka Lukhimai kumba ïa tip sha Nongphlang. Kane ka dei ka riti ha u kba u khaw kum u marbam ban roi ka bam ka dih ki khun ki hajar manla ka sngi, kaba ju nam kum u khaw-eh khaw-kdang ba kyrkhu ki blei ki dken. Ha ka ba buh kyrteng ïa ki khunlung ruh ka khiathew kumjuh, namar ka jer ka dei tang ba sot ïa ka kyrteng ba biang bad ïahap katkum ka rngiew jong u ne ka khyllung, hynrei ka thoh ka dei ba la pynskhem da ka ktien lyngba ka duwai ka phirat, ka suit ka shor. Te ha kata ka rukom ïa kiwei kiwei ki ktien ruh ka ktien Thoh ka don ka jingmut kaba khia thew bad ba shongkun bad kaba ïar haduh katta katta.
Ha ka ksaw ka kpong kaba dei ka riti lehniam lehrukom kaba naduh kulong kumah, la ju puid noh ïa kino kino ki mrad kiba la ioh na ka ba behmrad katkum ka nia ka jutang. Lada dei ka behsier behkhiat ha syntai lum Diengiei ne lada dei ka Rongkhli ha Nongtalang, ka nongrim ka dei kajuh ba ki lyngdoh ki sohblei ki shim ïa ka bynta ban puid ïa ka met jong ki mrad ba la ioh da kaba apktem lem ki sewbeh bad ki rangdajied ha Ka Ksaw Ka Kpong. Ha kata ka rukom ba puid ki sohblei ne lyngdoh ki da peit ïa ki dak ki shin da kaba ki tar kpong ia ki mrad. Kata kaba tar kpong ka dei ka kam ba sani kaba leit bad ka kren ka khana ka duwai ka phirat ban peitthuh ïa ki dkhot ki dkhai. Kumta ka ktien tar ha kane ka dawshai ka dei ban tih bniah bad wad sani ïa ki dak ki shin ba paw lyngba u dkhot u lamjew, u tor u khyllai. Ha kane ka rukom ka kyntien ‘Tar’ ha kane ka bynta ka dei kaba khiathew bad kynsai ha ka riti dustur, ka niam ka rukom. Kane ka rukom ban tar kpong ïa ki mrad ha ka kñia ka khriam ka dei kaba long salonsar baroh kawei ka Ri Khasi, bad ka kyntien tar ym dei ba tar pynjot, hynrei ba tar ban khmih snai ïa ki dak ki shin ha ki dkhot ki lamjew, ki tor ki khyllai. Namarkata ka ktien ba ki longshwa manshwa ki nam ka thoh ka tar ka dei ka ktien ka ba kongsan ha kaba buhti sah kynmaw ïa ka riti dustur, kaba la pynïakop hadien kum Ka Thoh Ka Tar kaba ïadei dur bad ka ktien phareng ‘Literature’.
Katto ka jingbatai ïa ka ktien Khasi Ka Thoh Ka Tar, ka la shai kdar ba ka kit jingmut ïa ka ktien phareng ‘Literature’ lane ka lah ruh ban kham snah shuh shuh haba bishar ïa ka tyllong kyntien. Lada phai mynta sha ka ktien Thohkot Thohsla, lag ban kam ba ka dei ka kyntien kaba dang thaw hadien ba la ioh ïa ki dak thoh kumba long mynta da ki dak Roman, ba la ai da u riewblei shemmynsiem ka Balang Presbyterian, u Thomas Jones naduh palat shispah sanphew snem mynshwa.Hynrei ki longshwa manshwa Khasi kiba la pynwandur ïa ka ktien Thohkot Thohsla ki long ki rangbah kiba kynsai bad shemphang ka jingtip ïa ka ktien kaba snah bad biang thik katkum ka jingmut ïa ka ktien phareng ‘Literature’. Lah ban sngewthuh ba thohkot ka dei ba thoh da u khulom ha ka kot sada ne ba shonkot ha ka korthohdak (type writer) korshonkot (printing press) bad kum ha ka juk mynta ka korputar (computer). Hynrei ka Thohsla pat ka dei kaba peit ïa ki dak ki shin ha ki dkhot ki lamjew ba la siang ha ka sla, bad kata ruh ka dei ka jingpule ban sngewthuh bad shemmphang ïa ka rukom duwai phirat, ka suit ka shor, ka kñia ka khriam ha ka riti tynrai Khasi. Haba bynrap ïa kine ki arkyntien ka khiathew bad kit jingmut ïa ka ktien phareng ‘Literature’. Kumta ka long kaba sngew khohñioh ban pyndonkam ïa ka ktien ‘Literashor’ kaba shu ïapan bad tynneng na ka ktien nongwei. Ka long hi kaba shongkun ban pyndonkam da la ka ktien tynrai ktien kmie, lada dei ka thoh ka tar ne ka thohkot thohsla. La sngewdei ban ai jingmut ba ka thoh ka tar ka lah ban long ka ‘Folk literature’ bad ka ktien thohkot thohsla ka lah ban long ka ‘Written Literature’, khnang ban shai ki paidbah, ki samla pule ne wat ki nonghikai ruh.
