
Aristotle Lyngdoh, Mawiong Umjapung
Ha ki taïew ba la dep, ka Wei-Sawdong ka paw kyrteng man la ka sngi ha ki lad pathai khubor jong ka ri shityllup tang namar ba la lap, napoh ka riat kaba don ha syndah jong ka, ïa ka metïap jong uwei u nongjngohkai pyrthei na Indore, Madhya Pradesh. Kane ka jingjia ka la pynkhihwin ïa ka ri India hi baroh kawei. La mih ki jingïamutdur ba laiphew rukom bad ki jingbiah phongrai ïa ka thaiñ Sohra, ïa ki pulit ka jylla, ïa ka sorkar jylla bad ïa ki nongshong shnong hi baroh. To ngin ieh hangta, ka phang ba ngin ïa khmih mynta pat ka long katto-katne ki jingtip shaphang kane ka Thwei kaba la pawnam kynsan-kynsan.
Ka ‘Wei Sawdong ka don ha trai ka Daiñthlen, ba la pynlong da ka kshaid balai kyrdan. Ka shitom haduh katta-katta ban poi tiap sha kane ka jaka, pynban ka khring pat ïa kito kiba shlur ban thom ïa ki rai-eh rai-dam. Ka ‘Wei Sawdong kam shym paw pyrthei baroh shi katta, dei tad ha kine ki khyndiat snem ba la dep ba ki khun samla jong ka shnong Laitduh ki la shna da ki pyrnon ban pynlong ïa ka kum kawei na ki jaka ban khring ïa ki nong jngohkai pyrthei. Da ka jingkyrkhu ba la ïoh lyngba ka social media ka la pynkylla ïa kane ka jaka kum kawei na ki jaka jngohkai ba khringpaidbah. Ym don ba poi pyrkhat ba mynta pat ita i jingpyrshang barit jong ki khunsamla in ïoh ïa ka jingithuh da ka pyrthei shityllup. Ka lynti ban hiar sha kane ka jaka ka long na ka surok Laitduh – Mawsahew ha ka riat kaba mar pyrshah bad ka kshaid Dainthlen. Sha ka liang kamon jong ka surok pat ka don kawei ka riat ba la tip kyrteng kum ka ‘Arliang – riat’ ha kaba lah ban ïohi kyndiang ïa ka thaiñ Mawsynram baroh kawei. Ha khlieh jong ka ‘Arliang – riat’ sha kawei pat ka liang ka don ka shnongrit ‘Rangjyrteh’ kaba pawnam kum ka shlem sain nar ha ki por myn’dai.
Naduh ba la plie ïa kane ka jaka, ka jingtuid jong ki nong jngohkai pyrthei ka long kaba jur bha bad ym don ba phohsniew hi ruh ba kan mih kum kane ka jingjia ba pynphrieh met, wat la ki nongshong shnong hangto ki ïaleh katlah katïai ban pynïoh ïa ka jingshngaiñ ha ki nongwan jngohkai. Ha u snem 2023 ki Bor Synshar jong ka Sohra Civil Sub-division ki la pynjari ïa ka Hukum hapoh ka Kyndon 144 jongka Aiñ Leh Kam Bymman (144 CrPC), namar ka jingïakajia halor ka jinglong trai ïa kane ka jaka. Kumta la ïehnoh shrah ïa ka Daiñthlen bad Wei-sawdong ha kaba ym don shuh ki ban shangkai sha kine ki jaka.Wat la ki pulit ki ju pynlong ka jingleit pahara katto katne kynta man la ka sngi, pynban ki Bor Synshar ki lah dei ban buh da kator karot ha kane ka thaiñ. Ka lah ban dei naka daw ba kane ka jaka ka long kaba kynjah ba ki nongleh kam bymman ki jied ïa kane ka jaka ban pyndep ïa ka kam ba triem jong ki.
Ka daw ba ki Bor Synshar ki hap ban pynjari ïa ki kyndon jingïada ka long ba ki mih ki jingïakajia man ka por hapdeng ki lai shnong- Laitduh, Umblai & Mawphu, kiba kam trai ïa kine ki jaka (Daiñthlen bad ‘Wei Sawdong). Ha kajuh ka por u Syiem ruh u pyrshang man ka por ban pynibor halor kine ki jaka bad u ïa don bynta lang ha kane ka jingïakajia. Ha ka jingshisha ka KHADC ka la bthah ïa u Syiem Sohra ban pynsted ïa ka jingïapynbeit pud hadpeng kine ki shnong katkum ki riti dustur ba la pruid dak bad la ïa beit hapdeng u Syiem ba la leitnoh bad ki Rangbah Shnong haba sdang jong ka spahsnem ba arphew – kata ha ki 1900 ter ter. Hynrei ïa kata ruh ym shym lah ban leh na kano ma ka daw kaba tang ki nongsynshar Hima bad Nongsynshar Shnong ki tip kham bniah. Ban jin da lah pyndep ïa kata ka jingïapynbeit lehse kane ka jingjia ba sngewsih kan nym da la jia ha kane ka thaiñ.
Namar ba ki longshwa jongnga ki dei na kane ka thaiñ, nga dang kynmaw kyndiang ïa ki khanatang bad ki jingjia ba ki ïathuh kumno kine ki jaka ki ïoh ïa ki kyrteng jong ki kum ka Daiñ-thlen, Wei-sawdong bad kiwei kiwei. Hynrei kaei pat kaba pynsngewthuh ïa nga ka long ba ha kane ka pyrthei mynta, dei tang ki jingthoh jingtar kiba lah ban pynsabut ha khmat ka aiñ. Ha kane ka kynti ngi hap ban sngewthuh ba ma ngi ki Khasi ngi bud ïa ka riti ka dustur tang da kaba bat ïa ka ktien ne ka “jubanlak” ha kaba pynshong nongrim ïa ki jingshisha lane haba don kino-kino ki jingïateh kular; namar ngi dei ban kynmaw ruh ba ngi ïoh ïa ki dak thohdak pule dang ha u snem 1841 ter ter. KI longshwa ki pynbeit ryntih ïa ki pud ki sam tang da kaba shu ïa mynjurlang da ka ktien ne ka “jubanlak” khlem da don kino-kino ki jingthoh lane ki map. Ki ju pynbeit lane buh ïa ki pud ki sam da kaba shim ïa ki jingdon jingem ha ka sawdong sawkun jong kano-kano ka thaiñ, kum ki dieng, wahduid, phud um, kharai, mawlong, mawramsong, u lum ne ‘lawbniap bad kumta ter ter. Hynrei ha kine ki sngi mynta, ka saiñ hima sima ka la hikai pat ïa ki paid nongkyndong jongngi ban kynther noh bad kyntait ïa ki rukom leh rukom kam ba don jingmut jong ki mynbarim. Kam dei ban jia kumta, namar mangi kum ki nongshong shnong jong ka pateng bynriew ba lah nang lah shai ngi dei ban ñiewkor bad burom ïa ki matti ba bha jong ki longshwa jongngi.
Katkum ka history hi baroh kine ki shnong kiba ïa kynad para ma ki ki dei na kajuh ka it ka hima Khasi ba la tip kum ka thain ‘Khathynriew Shnong’ (ka jingïa-snohlang jong bun tylli ki shnong) kiba la shim bad ithuh ïa ka ‘Rangjyrteh’ kum ka pdeng ha ka synshar-khadar bad khaïi-pateng. Hadien pat ki la ïasnohlang bad ka “Khatar-Shnong’ ban pynlong ïa ka ‘Hima Sohra’, kane ka long katkum ka jingai jingmut jong u Basan Nongkseh. Namarkata, kine ki jingïaknieh pud bad jingïakajiahapdeng kine ki shnong bad ki dorbar jong ki ka long “thamula” pynban. Ka daw ba nga pyndonkam ïa ka kyntien “thamula” ka long ba don eiei shalyndet kaba pynlong ïa kine ki shnong ba kin ïakajia. Ha ka jingshisha, da ki phew phewsnem, lehse shi-spahsnem ne duna, kine ki shnong ki ïaim ïaman hapdeng ka shongsuk shongsaiñ bad ka jingïaburom markylliang da kaba shim ïa u Syiem kum u khlieh nongsynshar jong ki uba ki burom bad kohnguh. Kane ka dei ka jingïatip paidbah hi, ym dei tang ka jingtip jongnga shimet hynrei baroh kiba shong basah ha kane ka thaiñ kin kuburlang ïa kane ka jingshisha. Da ki phew phewsnem, ki nongshong shnong jong ka shnong Laitduh ki dei ki nongsumar jong ka sawdong ka sawkun ka Daiñthlen bad Wei-Sawdong. Phewse, baroh kiei kiei ki kylla khongpong bad ijli mar synïaid ïew ka thaiñ ha ka kam jngohkai pyrthei (commercial and tourism).
Shwa u snem 2000 lehse haduh ki snem bakhatduh jong ki 1990, ki briew ki hap ban ïaidkjat haduh15 kilo mitar ban poi sha Iew Sohra, namar bym don ka lynti syng-keiñ kaba biang lane ki jingkieng ha ka surok Sohra -Laitduh. Ha kito ki sngi ym don mano mano ruhba buh jingmut ne pushe ïaka bha ka miat jong ki nongshong shnong kato ka thaiñ laitnoh tang ki trai shnong hi. Ki trai shnong na Umblai, Mawphu bad ki shnong ba marjan ki ju kit ju bah ïa ki mar rep jong ki lyngba ka shnong Laitduh; ki jubuh ïa ki mar rep ba bun jongki, khamtam ïa u ‘Latyrpad bad Sohniamtra ha ïing ki paralok jong ki ha Laitduh khlem da siew eiei, nangto pat ki pynkit sha Sohra ha ki sngi ïew. Ki ïarap bad kyrshan iwei ïa iwei pat khlem da peit shiliang khmat ïano-ïano ruh bad kata ka dei shisha kajuk ksiar jong kane ka thaiñ. Wat ki khlieh nongsynshar shnong ruh kim ju ïa mushlia ne pyrshang ban korbar ïa ki kam jong ki para marjan shnong jong ki, ym dei kum mynta ba lah kynrei satang ka jingïaknieh khyndew bad jingïakajia pud! Kumta ka jingkylli mynta ka long “balei ba mih kine ki jingïakajia?”
Don ki khep ha kaba ki briew ki leh kum ki mrad khlaw kynsha haba ki ïohi ba ki wan kino-kino ki lad pynroi ha kano-kano ka thaiñ. Kin pyrshang katba don ka buit ka bor ban pynpulom ïa kita ki jingthmu baroh bad ka daw ba paw shaikdar bad shynna – “ka jingbishni”. Imat ki ngeit ïa kata ka jingkren ” ka bha ban ïaduh lang baroh ban ïa kaba myntoi tang iwei”. Ka jingïaknieh ïakajia khyndew shyiap barabor ka ju jia hapdeng ki ‘riewshimet bad ki nongsynshar trai ri. ïa ki ‘riewshimet bad ki luk ki lak, ka thong ban ioh ne don la ka khyndew ka shyiap ka long beit kumno ban ïoh im jakpoh bad ban ïoh la u tnum u tyndai. Hynrei naka bynta kito kiba pynïaid sha lyntem ha ka synshar-khadar, ka thong ka long da kumwei pat. Na ka bynta jong ki, katba nang bun ka khyndew ka shyiap ban peit ban khmih katta ruh ka lad ka nangplie ban ïa korbar kam badno-badno. Da kaba ong kumta, ngam mut ban kynnoh ne kdew kti ïano-ïano ha kaba ïadei bad kane, hynrei namar kane ka mat ka thew beit ïa ki jaka ba la mang kyrpang da ka Riti Synshar kum ki scheduled areas, kumta ka jingkitkhlieh baroh ka dei jong ka KHADC ban pynbeit ïa kine ki kynrum-kynram. Tangba, ka jingkylli ka long “La ki MDCs lane u MDC jong kabe ka thaiñ, ki don ne em ka mon ba jwat ban law ïa kine ki sohkyrdot wat la kan ktah ïa ka thup ki nongkyrshan jong ki (vote bank)?!”.