
Kong Phaimon Nongrum
Ka Ri Khasi ka long ka ri kaba itynnad, ka don ki pyntha ki sharing ki Lum bad ki them, ha kaba ka wah ka tuid bad ki khlaw ba rben ki don ban sakhi ba la ri la sumar da ki pateng jong ngi na kawei ka por sha kawei pat. Hynrei baroh kine ki jingdon jingem ba kordor kin duh noh suki suki na ka nong kynti ka jong ngi ba ngi la ioh pateng na u Longshuwa manshuwa jong ngi. Lada ngim kit khia bad kheiñ kor ïa kine ki nongkynti ba rem dor, kin don kiwei pat kiba jawdud ban kam nongkynti bad pynjot pynpra, hangta ngin ym iohi shuh ïa kine ki jingdon jingem ba kordor bad kin sa sah kum ki jingphohsniew. Halor ka spah mariang bad kumno ban sumar hok ïa ka nga don ban pashat ïa kine harum kiba long ki jingshisha.
La don iwei i longkmie na ka shnong Domïasiat, ki bun ka jaka puta, bad hapdeng kine ki jaka jong I la lap da ka Survey of India ba don Uranium, uba dei u mar ba kordor bad ba rem ba tip kum u Yellow Cake. Haba la lap ïa kane ka spah bah Ka Sorkar India lyngba ka Department Atomic Energy ka la leit thong ïa kane ka jaka jong I ban aiti noh sha ka Sorkar, ka la don ka jingdril ka jingwad bniah bad katba nang ïaid ki snem ka jing-leit thong ïa ka Wah Kaji – Domiasiat ka long kaba shongshit bha. Ha u snem 1980 – 82, kane ka jingïa-kthong ban ioh ïa kane ka jakaka ïaid kum ka thma. Ka jingshah kren beiñ na ki shnong ba marjan, bad wat ki political leader ruh ki la ïa mareh thong sha katei ka jaka, da kaba kular ban siang surok kaba heh. Kine baroh ki la pynduh thiah duh dem ia ka longkmie bad ki jingshah thok bor da ka company ban tih bad khlong da ka bor ia une u nuclear power ha ka snem 2002 ki la sdang ban thied ia ine I longkmie bad ki kur jong i da kaba tyrwa haduh 45 crore, hynrei ine I longkmie ila kyntait bad ong ba ……… ka pisa kam lah ban ai jinglaitluid ïa ka Mynsiem jong i. Wat la kane ka thaiñ ka la shah ïeh beiñ ha ki Nongmihkhmat naduh ki surok, ka umdih, ka skul, ka electricity baroh la ïaid politic lut kum ka jingban bein. Na ka jingtest ïa u uranium da kane ka AE Department, ki la shna ki tailing ponds bad ki jingiada hynrei ka um ka lait sha ka wah bad ki madan. Kane ka um ka jinghaw ki khlaiñ haduh katta katta haduh ba ki jingri ruh kiba dih ia kane ka um bad kiba leit bam phlang ki la ioh pang bad kyllon iap.
Ha ki 30 snem ki jingtynjuh, i longkmie i la ïeng triang ha ka jingshisha, bad i la jop ïa ka jingtim ba uranium un wanrah ha kane ka Ri Khasi wat la im don kyrdan pule hynrei ka jingsngewthuh ïa ka long briew man briew ba la hikai da ka mariang sawdong sawkun ka pyllait ïa i thiaw na jinglalot ïa ka tyngka pliah namar kan wanrah ïa ka jingtim.
Kumta ila im bad shah phrang ha ka saw ka sian jong ka juk mynta bad haba ila dap 95 snem ila ioh pang bad khlad noh. ïa ine u Meiieit la tip kum i Spelity Lyngdoh Langrin, da ka jinghikai jong ine I Mei ieit, sa 9 ngut ki khun jong I bad ki ksiew kin ïai bteng ïa ka lynti ba la hikai ban Pyrshah Uranium. Ngin kitbok ba kine ki khun ki ksiew kin ym shah pynngop ha ki lei san snem bad kin ïai neh ban ieit bad ban kheiñ kor ïa ki jaka puta ba la ai ti ha ki da I Kmie jong ki. Nalor kata ngi donbok ba don U Rangbah ba pawnam jong ka Ri Khasi U Doctor Bremley B. Lygndoh uba long U Nongkyrshan jong ka United Nation for Sustainable Development bad u la trei bad shibun ki group kiba pyntrei kam ia ka Artikle 21. Wat ha ka jingbunkam jong u kylleng ka pyrthei hynrei u la don ha syndah jong I Meiieit Spelity kum uwei na ki khun ki ksiew, ban pyntngen bad kyrshan lang ïa kane ka issue ha ka jinglong tymmen jong i. Bad bun ruh ki riewpeitngor jong ka Ri ki la don ban ia kyntiew bad bud ïa ka dienjat ba I Mei ieit Spelity ila pruid dak.
Katba, kiwei kiwei ki nongshong shnong khamtam kiba la bat Seal, kin ialeh ban pynbiej ïa ki trai shnong da kaba bynda ïa ka lum ka wah, ban ioh ñiew pisa.
Sa kawei ka shong Laitryngew, kane ka shnong ka long kaba pynmih dewiong, Naduh ki por ba rim, kata ha u snem 1950, ter ter. Ka Sorkar India ka la jawdud ïa ki par dewiong jong ka Laitryngew bad ka la ioh lad ban tih ïa u Dewiong na Lum Pyllun Heh, ka la lah ban shim ha ka kyrteng jong ka East India Company ban tih dewiong nangne bad kit sha Assam, hynrei ki Kñi ki Kpa rad jong ngi, wat la ki biej ruh kim treh ban aiti sha kata ka Company tih dewiong bad tih hi ïa u dewiong da kata ka system ba ngi tip kum ka “Rathole mining.” Hynrei katta ka la kylla long kum ka shnong shahlang.Nalor u Deiong ki Longkñi jong ngi ki la sumar ïa ki dieng bad buh da ka khlaw Adong ha baroh sawdong jong ka shnong. Kumjuh ruh ka don sa ka Law kyntang kaba ngi ju khot ka Law Suidnoh ka Khlaw adong ka la bsa um ïa ka kiwei dei ki jait dieng kiba long ki dieng ba mih hi na kane ka jaka (local species) ki dieng ki la heh da ki piam star bad ki ïar bat tap jyrngam ha ka dur kaba itngen bad i kordor.
Ki briew Sorkar na ka tnat Forest ki la pyrshang na ka por sha ka por ban ioh ïa kane ka khlaw hynrei ka ïai sah hi ka jong ka shnong haduh mynta, namar ki nongïalam Kur bad nongïalam shong kim rhah spah bad kim lilam ïa ka jingpynïaid sha ka kti jong ka Sorkar.
Kumjuh ruh ki briew Sorkar na ka Tnat Soil ki la wan ban pyrshang thung dieng ha kane ka shnong hynrei ki Trai shong kim shah ban sieh ïa ka sign board, jong ka Department namar ki tieng ioh ka poi ka por ba ki trai shnong kin ym ioh ban rung ban mih ne ban iuh kjat ha kine ki Khlaw Adong. Ka jingwan dakhol dang shen da ka tnat forest mynta u snem 2023 ruh ka la buh ka jing-artatien na ki katto katne ki riew peitngor jong kane ka shong namar ki dieng kiba long ka spah ba kordor mano bym jaw dud.
Lada ka shnong ka ktah ban sumar bad pynrben ïa kane ka khlaw ha ka jaka ban wan phah sumar da ki briew Sorkar, ka la dei ban wad ki lad ki lynti ban hikai ïa ki khynnah ki samla bad ki Rangbah ïa ka Sustainable technique, da ka jingïarap ban ai awareness da ki expert jong ka Forest department ban thung dieng bad ban sumar ïa ki. Nalor ka awareness donkam ruh ki kyndong bad ki jingpynshitom ba lah ban buh da ka Dorbar bad ki long san jong ka shnong. Wat la nga tip ba bun kiba pom tuh ïa ka dieng hynrei lah ban ïada ïa kata ka jingïatylli bad jingkitkhia mar kylliang.
Lada hikai ïa u khynnah ba san snem ban thung dieng man ka snem ha kine ki khlaw ha ka por ba long thung dieng, bad ban hikai ruh ïa ki heprit ban ym pom pathar ïa ki dieng wat la ki don ka wait ha kti, katba kin dap 15 snem ka jingmut jingpyrkhat jong ki ka la bsut da ka jingieit ïa ka mariang. Dei tang ka awareness kaba donkam, ban pynrung ha ka jingmut jingpyrkhat jong ki khun ki ksiew.
Ai ba ki khlaw ba rben kin neh kin sah ha shnong ban kit khia da baroh ki Nongshongshnong naduh ki khynnah ki samla bad ki Rangbah, ki longkmie iwei pa iwei. Kane ka khlaw adong ka long ka nongkynti kaba la ai sngew-bha ha ngi da ki longshwa manshwa kiba iohi jngai ïa ka ban pynneh pynsah ïa ka um bam umdih bad ïa ki jing-thung kynbat ki tiew khlaw ki jajew ki jasat ki Soh khlaw kum ki soh brap, ki soh ñiangmat, ki sohot, soh phie, ki soh khlur, soh mluh, ki soh pen, bad kiei ki tiew khlaw ba mih ha la ki aiom. Sa u ngap u lwai bad ki sim ki doh ki sim pieng ki sim song kin ioh ban wan kai na riwar ban pah sngewtynnad dang step ha ka por basdang mih ka sngi. ïa ka spah mariang kaba kordor katne kat kane ka khlaw Adong bad law kyntang ym don crore ym don million ban ïa pein bad ka dei tang ka Mynsiem rhah ka Mynsiem ksuid ka ban pynjot ïa kane ka jingitynnad ba la neh (eternal and sustainable beauty of the Nature)
Ki dieng kseh jong ka Sorkar lada ka thung bujli ïa kine ki dieng ruh, kin pyntyrkhong ïa ka mariang, hynrei ki dieng met ba kordor kiba la heh rta ki long kum ka thapñiang ba tngen ïa kane ka shnong ba don halor u Lum Ryngkew.
To ngin ïa peit nuka : Kumba long ki Nongshong shnong jong ka Mawlynnong kiba im sngi ban hikai ïa ka jingkhuid jingsuba haduh ba kane ka shnong ka la ioh ki award bad ki jingïarap na kylleng ka pyrthei ïa kata ka sap leh khuid kaba la kylla long ka Riti ka dustur jong ki nongshong shnong ha kane ka thaiñ.
Ki briew jong ka forest department shisien ba ki la ioh ban korbar ïa ka khlaw da ki jingthoh bad ki agreement, kin ym salia ïa ki nongshong shnong bad leh katba mon ïa kata ka khlaw ba la aiti ha ki ban pynïaid. Namar ïa ka nongkynti kiwei, uei mo u ban tip ïa kata ka jing-kordor, dei tang ki trai kiba ring Mynsiem na kane ka khlaw man ka sngi kin sngewthuh ïa ka jingkordor jong ka.
Ka Law suidnoh kaba long ka khlaw ba ngi kheiñ khlaw kyntang ka don lai bynta, kata ka Khalw nyng-kong, ka Khlaw pdeng bad ka Khlaw Khatduh. Kine ki khlaw ki sakhi ïa ka rta jong ki dieng ba la thung naduh myndai, bad ka don ruh ka jingmana ba tyngeh na ka shonng kiba maham ïa ki nong shong shnong ba nym pynduh ne pom ia ki dieng ha kane ka khlaw namar ka don ka jingïateh bad u Suidnoh uba long u Ryngkew u basa jong kane ka jaka. Kito kiba leh pyrshah ki ngan ha ka jingshitom kaba tang ma ki kin sngewthuh ïa ka maïan jong kane ka khlaw.
Kumta ka long kaba mynsaw ban shu ïa kmen ban ai jaka sha ka Sorkar khamtam da ki kam sop sop, leh se ka dei tang ka jingpynbiej hana ban thung 10 snem. Shisien ba la shim ka Sorkar ka la don beit ka jingsiew kaba heh ha ka Revenue Department. Ki Nongshong shnong khamtam ka Kur Nongrum ki la dei ban long, kiba husiar bad pynsangeh shi syndon ïa kane ka jingdakhol tynrai dieng.
Ka Sorkar Meghalaya lyngba ka tnat Soil ka la pyrshang ban leit thung dieng ha ranab u Lum Shillong bad ka la sdang da kaba buh nursery bad sa transplant ha ki jaka ba synlen jong kane ka ranab ba itynnad, hynrei na ka jingtieng ba ioh ka wan sieh sign board, ki nongshong shnong, ba la kynnoh ba dei ki miscreants ki la pynjot noh ïa ka jingthmu thung dieng. Kumjuh uwei u Marwari U Jivan Vatswani ba ju tip kum u JIVA ula leit rah bad ki siej ban ïa ki sapling ha baroh ki jaka kiba I donkam ban thung dieng, ïa kine ruh la pynpra noh. Kat haba ka tnat forest ka don ki jaka ha kylleng ka Meghalaya, hynrei ki dkhar ki wan kyrpad ban buh tang ka jaka duwai Blei, mynta ka Mahadev Khola ka la kylla long ka jaka khaii bad jaka lyngkor ba ki Nong Lawsohtun ki mad man la ka sngi haba ki ïaid na kane ka jaka.
Kumjuh ka Mawsynram, kaba don u Maw nam ka la kylla ka jaka ba Shong U Ram, Ki jaka sor, bad khap sor ba shong ki shipai, kum ka Mawpat ba shong ki BSF, tang ban leit lynti sha shnong lajong ruh kim shah shuh ka Nongmensong haduh langkyrding ki jaka BSF ka la nang ïar, ka shnong Mawshabuit ka la mad ia ki jingeh, kumjuh ka Laitkor, ha kaba ki shipai suiñ ki tur pud da kaba rah lypa bad ka cenement concrete ban shna jingtei dain dain kat bym pat phohsniew ki briew. Katno tam lei ha ki por slap por dum da ki snem ki snem ki jaka jong ki trai ri ki la tuid lut sha compound jong kine ki shakri thma, haduh ba ngi lap ïa kawei ka sign board kaba ong…… DONOT ENCROACH FUTHER FROM THIS POINT, IT IS BETTER TO WADE IN THE PATH OF BLOOD THAN TO GIVE AWAY OUR LAND”
Ha Anjali Pump, ka jaka shipai ka don shatei shalor, hynrei man u snem ki wanrah sainar shiah bad tur haduh surok. Bun bah kiwei de ki jaka kiba kum kita kiba ym don jaka ban thoh tang hangne, hynrei phi ki riew peit ngor to wad bniah phin lap ïa ki jingshisha baroh.
Kine ki long ki symboh pyrkhat thymmai ba nga pashat sha ki paradoh parasnam ka Ri Khasi Jaiñtia, to im sngi ban ïada bad ban sharai ïa la ka Ri wat la phi don ha kano kano ka kyrdan long briew, namar ka jingsumar ïa ka mariang sawdong sawkun, ka don la ka jong ka jingmyntoi ba ka Mariang kan ai kylla ha phi.