U Kitbor W. Nongrum
Haba ngi iohi ïa kaei kaba itynnad bad iohsngew ïa kano kano kaba sngewtynnad ka pynkhih bad ka pynkyndeh ïa ka mynsiem jong u briew. Kumta, kaei kaei kaba itynnad bad kano kano kaba sngewtynnad ka neh ka sah bad ngi. Ka dei kata kaba pynmih ne pynkhih ne pynkyndeh ïa ka dohnud ba haba um lah ban kun ha kiwei pat.
Haba iohsngew ïa ka sur lum paid na ka bom ka ksing ba kan don ka shad ka kmen ne ka pyrta ka shula na ka bynta ka jingpynbna ha shnong ne ba kan don ka bam khana shnong katno ka pynkhih ïa ka jingmut jingpyrkhat ki briew.
Ka sur ba sngewthiang ne ka sur ba myllung ka ngam haduh ka dohnud. Ka sur ka maryn-od, ka besli ne sharati ka pynjaw ummat ïa uba ngam jylliew ha kata ka sur. Kumjuh ruh ka sur tem ne sur rwai ba pynkmen ka lah ban pynklet ïa ki jingkhuslai baroh. Kumba don ka jingong ba ka sur jingtem ka dei ka dawai ïa uba paitdohnud ne uba sngewsih.
Ka sur ka duitara ne ka maryng-od haba tem ha rympei ïing ka thei samla ka nangih nangih katba ka synñia ka nang ïaid harud ka dpei barhem.Katno ka pynkyndeh ïa ka mynsiem bad ka dohnud u rang samla bad ka thei samla. Ka sur Myllung jong ka Sharati u Manik Raitong harud nong ka kyrsiew wat ïa ka Mahadei u Syiem na ïing paki dulan ban leit prong ïa I ïingtrep u nongput sharati. Ha lympung shad, ka sur ong ka bom ka ksing bad ka tangmuri ka lah ban pynkhih ia ka met ka phad bad ki kti ki kjat, ym tang ia ki rang bad ki theisotti bashad hynrei wat ïa kiba ïeng peitkai.
Ka sur jingtem ka pynshoh tar halor ka jingrwai. Ka sur jingrwai ka aibor ïa u nongrwai ne nongphawar ba un nang pynih bad nang pynbang ïa ka sur myllung ba thiang. Ka jingbang ka ijngshngiam jong ka jingrwai ka shong eh ha ki kyntien jong u ba rwai ne u nongthaw jingrwai, kata ka dei ka poitri ne ki kyntien jingrwai. Ki kyntien jingrwai ki don ka bor ban ngam sha tynrai jong ka dohnud briew. U nongthaw jingrwai ne u nongphawar bap nah um shim ne um kren tang na suiñ, u da ktah ïa I mationg. Ka bor jong ka ka lah ban pynum ne pynkyndeh, ka lah ban pynsmiej ne pynkyndit, ka lah ban kyrsiew ne kynoi ïa ka dohnud jong ki nongsngap.
Ha ka jabieng, U Khasi ka don ka sap ka phong ha ka rwai ka siaw bad ka put ka tem naduh ki por hyndai haduh mynta. U don kata ka bor tipthuh kaba phylla ha ka tynrai long briew manbriew, ha ka imlang sahlang bad ha ka niam ka rukom. Lyngba ka jingrwai u bsuh ïa ka mynsiem tipbriew tipblei.
Ha ka shad riam ne ha ka shad sngewbha ha lympung shad ki don ki sur jingtem na ka bom ka nakra, ka ksing ka tangmuri, ka kynshaw. Haba tem haba marwei ne ha ka kynhun, khamtam ha ïing trep iing skum harud dpei ba syaid ki ju tem ka duitara, ka maryng-od, ka marynthing bad ki put ka besli ne sharati. Haba don sha lum sha lyngkha bad ïa ka rep ka riang ne bad ka jingri jingdup ki put ka besli, ka mieng ne ki put sla.
U Khasi u don ka sap ka phong ban shna hi ïa ki tiar put tiar tem la jong naduh hyndai haduh mynta ruh. Ki da shim khia ïa ka namar ki sngewthuh ba ka dei ka deity jong ki ban pynneh pynsah ïa kaba la buh bad la hikai da u mynbarim. Na kiba bun ngut ngi, shem ba u Bah Nokot Khyriem uba na Nongblai (hajan Wah -Khen) , u la pyni ïa ka jingtbit jong u ban shna ka ksing & ka nakra, ha kaba u la ioh ka jingpynkup burom na ka Sangeet Nathaik Akademi ka ri India (ha ka 18.12.1999). U Bah Komik Khongjirem na Wahkhen uba tbit ban put tangmuri u la ioh ïa ka khusnam Sangeet National Akademi National Award (2002). I Zareen Nongrum I la ioh ïa ka khusnam National Award for exceptional achievement for excellence in the field of Musix (2006). U Bah Rojet Buhphang na Wahkhen u la ioh pdiang ïa ka khusnam U stad Bisniah Khan Yuva Puraskar – 2007 na New Delhi. I Dr. Helen Giri iwei na ki nongrwai ba syiang ryndang bad nongpynshlur ïa ka put ka tem bad ka rwai ka siaw Khasi, I la ioh pdiang ïa ka Padma Shri Award, 2008 na ka President, ka Ri India. I Dr. Lapynshai Syiem I la pyndep ïa ka Sangeet Nipun ha ka Indian Vidhuyapeeth (Hindustan Vocal) na ka bhatkhanta Sangeet Vidhuyapeeth (Lucknow) 2007 I la pynmih ruh ïa ka kot “Evolution of Khasi Traditional Musical Study of the Classical Content.” U Van counver G. Shullai (National Award – 2010)”
Ha ka sur rwai Khasi hyndai ki don ki sur ainguh ïa U Blei Nongthaw Nongbuh, ki sur lum, ki sur puriskam ne parom, ki sur myllung ne sur sngewsynei, ki sur shad ryngkat ka ksing, ka tangmuri, ki sur iam briew ne ki sur pangnud ha ka dur ka phawar, ki sur phawar iam Meikha, ki sur phawar ring – maw, ki sur phawar ioh mrad, ki sur iasiat thong.
Katba nangïaid ki por ki tiar tem tiar put u Khasi ki nangwan sa kiwei kiba na shabar, kum ka harumi ka violin, ka piano, ka saksophon, ka drum, ka cassio bad kiwei. Ki sur rwai Khasi ruh ki la nang mih shuh shuh, kum ka rwai ïa luh samla, ka rwai ïa la ki kmie ki kpa, ka rwai samla samhoi, ka rwai paralok, ka rwai kynoi khun, ka rwai sneng kraw, ka rwai ha ka pule – puthi, ka rwai ha ka biria, bad kiwei de.
Ha kane ka juk ba hadien ngi shem ba ki la mih bun ngut ki nongrwai, ki rang phawar ha ki rynsan ne ha ki lympung bapher. Ban iohsngew uba bun balang ki la leit ban rwai ha ka All India Radio, Shillong naduh ba plie ïa ka ha ka 01.07.1948 ter ter. Ki la ioh lad ruh ban pynmih ïa ki jingrwai jong ki ha ki Pliang Recorder da kaba leit rwai sha Calcutta (Kolkata) bad Gauhati (Guwahati) kata naduh kumba ha ka snem 1937 ter ter. Kum kine ki Pliang recorder ki la mih kumba 17 – 18 tylli eiei, ki don napdeng kine kiba la rwai ruh ha ka ktien Pnar.
Ka Seng Khasi Seng Raid kiwei de ki Seng trei mon sngewbha kiba ieit ïa ka put ka tem bad ka shad tynrai ki la nang pynim bad pynneh ia ka put ka tem bad ka shad tynrai ha kylleng ka Ri Khasi.
Nalor ki jingrwai pyrthei, ki bun tylli ki jingrwai niam jong ki Balang Khristan bad ruh ki jingrwai jong ka Seng Khasi, kiba long ki jingrwai ban iaroh ïa U Blei.
Katba ka jingstad pyrthei ka nang ïaid sted nang mih bun ngut ki nongthaw jingrwai bad ki nongrwai ba ih – sur ryngkat ka tem ka put ha ka Sur Khasi nylla bad kiba thymmai. Kine ki jingrwai ki la paw pyrthei ha ki bun tylli ki Audio Cassette bad mynta hadien ha ki Compact Disc(CD) ba la leit rwai sha Kolkata, Guwahati bad mynta ha Shillong hi. Ka Dordaarshan Kendra Shillong kaba la plie naduh ka 30. 04.1993 ha kaba la nang ailad ïa ki riew don sap ban pynpaw pyrthei ia ki nongrwai ryngkat ki nongtem sur Khasi nylla bad ki sur tem ba mynta.
Ki don bun ngut ki rang bad ki thei ba don ka sap ka phong ha ka rwai ryngkat ki sur jingtem kiba long shisha ki soh pyni ha ka ri bad ka jaidbynriew. Watla ka sorkar jylla ruh ka la pynkup burom ïa ki katto katne ngut ki nongthaw jingrwai bad nongrwai ba don sap ba don phong ban ioh khusnam u Tirot Sing Award for Art & Literature.Kita ki kynthup ïa kine (L) Berywell Kyndiah (1990), Skendrowell Syiemlieh (1991) (L) E. B. R. Wanswett & (L) Litrimai Syiem (2001) & Rana Kharkongor (2006). Neil Nongkynrih(SCC) (2001), Silbi Passah (2014), Headingson Ryntathiang (2016).
Nangta kine ki jingrwai bad ki sur tem lah ban iohsngew bad iohi ruh mynta ha ki Phlim Video, phlim C. D. bad phlim Cinema. Kumta, ryngkat ki sur jingtem ba nylla ne ki sur tem bathymmai ka la nangai bor ïa ki nongrwai ba don sap don phong ban nang pyn-ih bad pynbang ïa ka sur myllung bathiang ba mih na u ryndang ba um jong ki.
