Raphael Warjri
Ka jingmut jong ka ktien dujok ka la don lypa ha ka ktien Khasi kaba la jer da ka ‘ñiamra’ lane kata ka khyndai pateng ñiamra lane ka Mynkoi u Jom. Mynkoi ka dei ka kynja bir kaba byrsieh ha ka ba im uta u Jom, uba dei u ksuid rangbah ba ïadei bad ka jingïap. Ïa ka ñiamra la ju ong ruh ka Nurok Ka Ksew, hynrei kane ruh ka lah ban ym dei ka tynrai ktien Khasi, namar ka ktien Nurok ka lah ban wan na ka ktien Hindi ‘Narak’ bad kawei pat ka daw ka long ba ha ka pyrkhat Khasi ym ju dei ban kheiñ beiñ ïa ka ksew ne kino kino ki jynthaw. Kumjuh ruh ka ktien Soitan ka la don lypa ha ka ktien Khasi kum ki Ksuid ki Khrei. Lehse kane ka dei na ka pyrkhat Khristan ba la neh kum ka ktien Khasi ban ïaryngkat ka jingmut jong ka dujok bad u soitan kumba ka paw ruh ha ka kotbah Bible. Kumta kine ki ktien Dujok bad Soitan ki dei hi ki kyntien tynrai Persian kaba dei ka ktien nongwei. Kumta ki ktien Nurok bad Soitan kim dei ki ktien tynrai Khasi, hynrei la pyndonkam kum ki ktien Khasi ha la ki bynta bynta,katkum ka jingsngewthuh briew. Lait na ki ktien shikyntien, ki don ruh ki ‘tienkaplang (phrase) kiba ym dei tynrai Khasi, hynrei la sngewthuh kum ki kyntien ba la sot na ka pyrkhat ba la shah lambud (influence) na kiwei kiwei ki rukom pyrkhat ba na shabar ka lyngwiar Khasi. Ka pyrkhat Khasi kaba phalang ba kaba sniew bad kaba bha ki dei ki arliang ha kawei ka pliah sbai, namar la pynkap khyndai ïa ki arliang mamla ba la tip kum ki Khyndaitrep ha bneng ïa ka shlem ki mynsiem riewblei bad Khyndai pateng ñiamra ïa ka shlem ki mynsiem ksuid. Kane ka phalang ha ki bynriew ha la shimet ha lade ba u briew ne ka briew kiba bha ne basniew ka dei hi ha la ka mynsiem lajong ka ba pynman bha lane pynman sniew.
Katkum ka khanatang Sohpetbneng ka don beit tang kita ki khathynriew trep ki ba dei pura ki mynsiem riewblei kiba bha suda naduh dang kynthong ka pyrthei. Hynrei ynda la dkut ka jingkieng ksiar u Sohpetbneng, ki khyndai ki mynsiem riewblei ki sah ha bneng bad ki hynñiew ki sah ha tbian ha pyrthei bad la buhti ba kin sharai ïa baroh kiwei kiwei ki jynthaw ha pyrthei. Kata ka la kut noh hangta ba don tang ki khyndaitrep ha bneng bad ki hynñiewtrep ha tbian. Hynrei lada ka mynsiem briew kam ïaineh ban syllok bad ki mynsiem riewblei ban long barabor kiba bha, kumta ki ïaidlait noh ïa ka hukum blei bad ka mynsiem briew ka synrop bad kita ki khyndai pateng ñiamra kaba phalang ia ka shlem jong ki ksuid. Kata ka long tang ka pharshi ba kata ka longblei ka thaw tang kaba bha suda na ka bynta ki bynriew, hynrei lada ki bynriew ki pyndonkam bakla ïa kata ka mon laitluid ba la aiti ha ki bad ki pynman sniew pynban bad ki kylla ki mynsiem ksuid.
Ha ba kdew ïa kita ki ktien ba shongkun bad khiathew bad ki ba don ka tyllong kyntien na la ka ktien tynrai Khasi, la dei ban kam trai shisyndon bad ban ym artatien da kaba kynnoh kylla ba ki dei ki ktien ba shim kylliang na ka ktien jong kiwei kiwei ki jaitbynriew. Kum kawei ka nuksa, ba ha ka ktien Khasi ka ktien jur ka don ar jingmut- kawei ka mut ba la palat liam bad kawei pat ka mut ïa ki artylli kiba synrop lang hajuh. Haba jur u slap ne jur ka lyer ka dei da kawei ka jingmut bad ki shijur ki briew ne ki mar ki mata ka dei da kawei pat ka jingmut. Hynrei ha baroh artylli kine ki jingmut jong kawei ka ktien ki kdew shai ba ki dei ki ktien tynrai Khasi. Ka ktien Khasi jubor ka dei kaba wan na ki artylli ki tyllong kyntien tynrai Khasi- Jur bad Bor, bad ha ka kren ka khana ka la kylla long noh da ka ktien jubor bad la sngewthuh salonsar ïa ka ktien jubor. Ha kawei pat ka liang ka ktien ‘Ju’ ruh ka dei kaba kit jingmut ïa kaba iai long barabor- kum ha ba ong ‘ju mlien ban leh’ ne ‘ym ju shahshkor’ ter ter. Ka ba sngew phylla ka long ba lada shim ïa ka ktien tarajur- ka kyntien ‘tara’ ka dei kaba ïahap sur bad ‘jur’ ka dei shijur ne artylli. Kane ka pyni ba ka ktien Khasi ka don ka tyllong kyntien ‘tara’ bad ‘jur’ ba sa man ka ktien ‘Tarajur’, hynrei ha ka Hindi ne Persian ne Sanskrit ym don tyllong kyntien kum ha ka ktien Khasi. Ka ktien ïahap sur ha ka Sanskrit ka dei ‘tal’, Hindi ka dei ‘lay’, Persian ka dei ‘ritam’ bad Bangla ka dei ‘chanda’ ha kaba ym don kano kano ka jingïasnoh, ba ïa ka tarajur ki ong ‘tarazo’ ‘tarazo’ ne ‘tarajoo’ bad ha ka Bangla lei lei ki ong ‘damripalla’. Shiban ka ktien Persia ia ka jur ne shijur ruh ki ong ‘Zur’, hynrei ka khlem ïasnoh eiei bad ka ktien tarajur ba ki ong ‘tarazu’ kumta kane ka kdew ba ka skhem ba ka ktien Khasi tarajur ka dei tynrai khlem shim nangno nangno, bad ka lah ban long ba kine kiwei kiwei ki ktien ki shim na ka ktien Khasi. Ka khana ba ki paidbynriew baroh shityllup ka pyrthei ki wan na dewbah Africa, ha kaba ki paidbynriew Khasi ki dei napdeng ki ba nyngkong eh ban wan ïaid lynti na dewbah Persia bad India shwa ban wan kiwei kiwei. Lehse ha kata kaba ïaid lyngba ka dewbah Persia bad India shwa ban poi tiap ha kine ki lum Khasi, ka la don ka jingiatyngkhuh bad kiwei kiwei ki paidbynriew ba ka ktien ka la don ha ka ïakren ïakhana.
