Guwahati, Naillur:
Ki la don kumba katto katne ki jylla ha ka thaiñ Shatei-Mihngi jong ka ri India ki la sakhi ïa ka jinghiar kaba jur bha ha ka jingpynïap ïalade ha u snem 2023, wat la ka ri baroh kawei ka la ïoh ïa ka jingkiew kaba rit.
Ka jingtip ba thymmai jong ka National Crime Records Bureau (NCRB) ka pynpaw ba ka Mizoram, Nagaland, bad Arunachal Pradesh ki la pynpaw ïa ka jinghiar kaba jur ha ki kam pynïap ïalade, kaba paw kum ki jingïapher kiba duna bha na ka jinglong jong ka ri.
Ka jylla Mizoram ka lamkhmat ïa kane ka thaiñ da kaba hiar 35.9% ha ki jingpynïap ïalade haba ïanujor bad u snem 2022. Ka Nagaland ka bud da ka jinghiar kaba 26.5%, katba ka Arunachal Pradesh ka hiar da 14.1%.
Kine ki jingkheiñ ki ai jingmut ïa ka jingkylla kaba lah ban long kaba bha ha ka jingpynsngewthuh shaphang ka jingkoit jingkhiah ha ka bor pyrkhat, ki jingshakri jingkyrshan, lane ki rukom ai jingtip ha ki bynta jong ka thaiñ. Kane ka jinglong ka ïapher bak-ly-bak na ki jingkheiñ jong ka ri, kaba pyni ïa ka jingkiew kaba 0.3% ha ka jingpynïap ïalade ha kylleng ka ri India ha u snem 2023, kaba la palat ïa ka jingbuh jingkheiñ kaba 1.7 lak.
Katba ki jylla kum ka Maharashtra, Tamil Nadu, Madhya Pradesh, Karnataka, bad West Bengal ki la noh synñiang bha, katto katne ki jylla kiba kham rit ha ka thaiñ Shatei-lam-Mihngi ki la pyni ïa ki rukom ba kham pher.
Hynrei kawei ka bynta kaba la sngewkhia bha ka dei ka Sikkim, kaba la ïoh ïa kawei na ki jaka ba bun tam ki briew kiba pynïap ïalade ha ka ri.
Da kaba don 40.2 ngut ki briew kiba pynïap ïalade ha ka shi lak ngut ki nongshong shnong, ka Sikkim ka wan ha ka kyrdan kaba ar tang hadien ka Andaman bad Nicobar Islands, kaba don ïa ka jingkheiñ kaba 49.6 ha ka shi lak ngut ki nongshong shnong.
Ka jingkiew kaba man ka por ha Sikkim ka kdew sha ki jingeh kiba iai bteng ha ka imlang sahlang ne ha ka koit ka khiah ha ka bor pyrkhat kiba donkam ban shimkhia kyrkieh da ka polisi.
Ka kaiphod ka la pyni shuh shuh ba ki jingeh ha ka ïing ka sem, ka jingpang, ka jingdih drok, bad ki jingeh ha ka shongkha shongman ki dang long ki daw ba kongsan jong ka jingpyniïp ïalade ha ka ri baroh kawei.
Ha ka thaiñ Shatei-Mihngi, kine ki jingjia ki lah ban ïadei bad ki jingeh kiba ïadei bad ka thaiñ kum ka jinglong kyrpang ha ka jaka, ka jingbym lah ban ïoh ïa ka jingsumar kaba bha, bad ka jingbym shngaiñ ha ka imlang sahlang ha ki katto katne ki jaka.
Ka NCRB ka la kdew ruh ba ki samla pule bad ki samla bym don kam don jam ki don 8.1% na baroh kiba pynïap ïalade, ka jingkheiñ kaba sngewkhia na ka bynta ka thaiñ kaba don ïa ki samla bad ka jingbym don kam don jam jong ki samla ha ki katto katne ki jylla.
Ka kaiphod ka la pynpaw ba ki rukom pynïap ïalade ha ka thaiñ Shatei-Mihngi ki kham jylliew ban ïa kiwei pat ki bynta jong ka ri.
Wat la ki don ka jingbun briew kaba kham rit, bun ki jylla jong ka thaiñ Shatei-Mihngi ki la pyni ïa ki jingkylla kiba jur na ka snem sha ka snem, kaba kdew sha ki jingeh ba kyrpang jong ka thaiñ ki bym ju paw ha ki polisi jong ka ri.
Ki riew shemphang ha ka koit ka khiah ka jabieng ki kynthoh ba watla ka jinghiar jong ka jingpynïap ïalade ha Mizoram, Nagaland, bad Arunachal Pradesh ka long kaba ai mynsiem, ka jingbei tyngka kaba neh ha ka jinghikai shaphang ka koit ka khiah ka jabieng, ka jingleit sha ki paidbah, bad ki jingshakri ai jingmut kiba lah ban ïoh ka dang long kaba kongsan.
Ha ki jylla kum ka Sikkim, ha kaba ka jingpynïap ïalade ka dang long kaba shyrkhei, ka jingdonkam ban shim khia ïa ka jingïarap kaba la thmu ka long kaba kham kyrkieh shuh shuh.
Ka kaiphod jong ka NCRB man la u snem ka long kum ka atiar kaba kongsan bha na ka bynta ki sorkar jylla bad ki nongthaw polisi ban buddien ïa ki jinglong jingman jong ka koit ka khiah ha ka bor pyrkhat bad ban mang ïa ki lad jingïarap ha ka rukom kaba biang.
Na ka bynta ka thaiñ Shatei-Mihngi, ka pynpaw ïa ka dur kaba jylliew, kawei na baroh ar ki jingkiew bad ki jingduna kiba ïai bteng.
