R. C. Rajamani, U Nongsaiñ Hima,1990
Ka jingbiej (ka jingbymnang thoh bad pule) la niew kum kawei na ki jingeh bad kaba pynsngewtieng lehse ïa ka pyrthei baroh kawei. Ban pynnang pynstad na ban hikai thoh bad pule ka long kaba eh bad ka lah ruh ban buh ha ka jingma. Kumta ka jingïaleh ïa ka jingbiej ka long tang da ka jaitbynriew hi baroh kawei.
La kheiñ ba ha bakut ka snem 2000 A. D. (hadien u Krist) ka jingdon ki bym nang thoh bad pule ha ka pyrthei kan poi sha ka 1billion ngut. La jan 70 na ka shi spah ki bym nang thoh bad pule ha ka pyrthei ki don ha ka khyndew – bah Asia. Kiwei pat ki ri ki bym nang thoh nang pule ki long ka Africa, South America bad katto katne ki ri ka Mihngi – pdeng. Ym tang ki ri kiba dang ïaleh ban kiew shaphrang ki don bun ki bym nang thoh nang pule, hynrei wat ki ri kiba la shai bad kiba la kiew shaphrang ruh ki don. Mynta ka jingbiej ka la nang kiew ha ki ri kum ka United States, Canada, Britain bad shibun kiwei pat ki ri Europe. Na ki ri ba la shai bad kiew shaphrang, ka jingbiej ka kham bun na ki briew kiba duk bad ba bylla kyndoi jakpoh.
Ka don ka jingsngewthuh da ki babun ba ka jingkhum jong ka jingbiej ka long ka daw ka jingduk jingkyrduh jong ki briew ha ka pyrthei. Ka long ka jingeh kaba ktah ïa ka United Nations naba ka UNESCO ka la pynbna ïa kane ka snem 1990 kum ka snem ka Jingnang thoh nangpule ha ka pyrthei baroh kawei (International Literacy Year) bad ka snem 90 kum ka phewshnem ka jingnang jingstad.
Ka rai katkum ba la shim da ka United Nations ka snem 1987, ka ban jur ba ka Universal Declaration of Human Rights and the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, ka long ba uwei-pa-uwei bad kawei-pa- kawei. U/ka ioh ïa ka hok ban ioh ïa ka jingnang jingstad bad ka pynskhem ruh ïa ka jingshisha ka ban weng ïa ka jingbiej ha ka jingbym nang thoh nang pule, ka donkam ia ka jingïatrei lang ha ka pyrthei baroh kawei.
Ka rai ka kheiñ ruh ban wengd nadong shadong ïa ka jingsahbiej ha ki kyndong kynshrot jong ka pyrthei baroh kawei ka donkam ïa ka jingleh banyngkong eh da ka jaitbynriew baroh kawei ha ka pyrthei.
Ka India ka la mynjur ïa ka rai jong ka UN General Assembly da kaba ïaleh ban pyntreikam stet bad da kaba rakhe pynlong ïa ka snem ka jingnang thoh nangpule (International Literacy Year) ha ka ri. ïa ka India hi ka thma jong ka jingbymnang thoh nang pule ka don arjingmut. Kawei ka long ka jingduk bad kawei pat ka jingbun ki bym nang thoh nangpule kiba la long kum ka jingkhanglad ïa ka jingpynroi pynsan ha ki liang khamtam ha ka saian bad technology.
Ka long kaba shisha ba ka India ka la lah ban ïeng ha la ki jong ki kjat ha ka bam ka dih bad ka la lah ban kynjoh sha ka Juk Suin (Space Age). Hynrei ka long kaba shisha ba wat la katta, ka India ka don 500 million ngut ki bym nang thoh nang pule bad kine ki briew kim shym la ioh ïa ki hok bad ki lad ban nang ban stad, ban pule bad ban thoh.
Wat la ïaleh ban ai ei ïa ka jinghikai ha ki skul primary bad ïa kiba la heh la san, ka jingnang bun ki bym nang pule bad thoh ïa la kiew na ka 30 millian ngut ha ka snem 1951 sha ka 437 millian ngut ha ka snem 1981 katkum ka Cencus ka percen-tage ruh ka la kiew na ka 16.67 percnet ha ka snem 1951 sha ka 36.23 percent ha ka snem 1981. Ka jingbun ki briew ki bym nang pule bad thoh ka jur haduh katta katta haba khein bad ka jingroi kiba nang bastad.
La 43 snem mynta ba la ioh jinglaitluid, hynrei 6 na ka 10 ngut ki briew ha India ki dang long ki bym nang thoh bad pule, 3 na ka 4 ngut ki kynthei, 8 na ka 10 ngut ki riewlum bad 8 naka 10 ngut ki Schedule Caste ki dang long hi ki bym nang pule bad thoh. Dei halor kane ka nongrim ba u Myntri Rangbahduh, u Vishwanath Pratap Singh, u la pynbna haka 22.1.90 ban pynlong iaka snem ka jingnang thoh nang pule shityllup ka pyrthei ha India.
Ka jingkren jong u ka don ka jingshon ïa ka jingleh ka Sorkar ha kane ka porn a ka bynta ka jingnang jingstad bad jingroi jingsan ka jaitbynriew. U Myntri Rangbahduh u la kdew ba ka hok ban tip (Right to Information) ka long lehnohei lada bun na ki briew ki dang long kiba dang biej ha ka pule bad thoh. Namarkata, ka jingïatrei bad jingïarap lem da baroh ki nongshong shnong ha ka ri ki long kiba donkam kyrkieh ban ïaleh lang ia kane ka jingeh. Ka thma ba ka India ka dei ban ïaleh pyrshah ïa ka jingbiej ka la ioh bor thymmai da ka jingpynbna ïa ka National(NLM) ha ka snem 1988.
Ka jingthmu ba kongsan jong ka NLM ka long ban hikai tang ban nang pule bad thoh kyrteng ïa 80 million ngut ki briew kiba ha ka rta 15 – 35 snem haba kut ka snem 1995. Ka jingthmu ka long khamtam ïa kiba ha nongkyndong, ki riewkynthei bad ki kup shiliang sem shiliang.
Katkum ka prokram jong ka NLM ka long ban pynïadon bynta lang ïa 5lak ngut ki boluntiar, ki khynnah Skul, ki scout & guides, ki boluntiar NSS, ki briew na ki seng-bhalang, ki seng khaiï – pateng, ki seng saiñ hima – sima, ki riewpaidbah bad kiwei kiwei pat ka seng ha ka jingïaleh ban hikai bad ai jingnang jingstad. Ka NLM ka dei ruh kawei na ki 5tylli ki prokramj jong ka Technology missions ba la buh khnang ban pyni ïa ki jaka ban pynroi pynsan.
Ka prokram jong ka NLM ka long ban don ka tnat ai jinghikai ïa kiba la heh la san ha ki nongkyndong (adult education). Man ka 500 ngut ki briew kaba hap lehse ïaka 4 ne 5 shnong dei ban don ka Jan Shikshan Nilayam (JSN) kaba la seng da ka NLM ka ban ai jinghikai pule bad thoh bad jinglehkmen lehsngewbha. Khnang ban don ka jingïasoh hapdeng ka jingnang jingtip banyngkong hadien bad ka jingpule ba nang bteng, la pynmih palat 21,000 tylli ki JSN.
Ka jingïaid jong ka kam ka NLM ha ki 20 bnai ba la dep ka ri ka jingsngewhun bad jingkyrmen. Ka Ernakulam District ha Kerala ka la ioh ïa ka nam banyngkong eh ha ka ri kaba ki briew jong kane ka district ki la ioh lut ïa ka jingnang pule bad thoh. “Ka Jylla Tamil Nadu, Gujarat, Karnataka, West Bengal, Maharashtra bad katto katne kiwei pat ki jylla ki la paw ïa ka jingroi wat la kim shym la ïaid stet palat. Kawei na ki kam ka NLM ba la leh dang shen ka long ka jingthaw ïa ka Bharat Gyan Vigyan Samiti, ka seng kaba kynthup ïa ki nongtrei, ki nonghikai bad ki seng trai mon sngewbha. Kane ka seng (samiti) ka wad ïa ka jingïatreilang jong ki riew pyrthei ha ki shnong ki thaw ban ïasnoh kti lang ha kaba pynphriang ïa ka jingnang pule bad thoh. Khlem artatien ka jingjop ïa kane ka thma ka long shisha ka jingïasnoh kti lang jong ki paidbah.
