Bah Erwin K Syiem Sutnga
Kane ka dei ka jingbteng ïa ka jingthoh halor ki jingeh ba ïakynduh ka Jaidbynriew Khasi – Jaiñtia kum ka Jaidbynriew ai jait kmie ha kine ki por ba thymmai. Ha ka jingwad jingtip shuh shuh ka jong nga la shem ba kine harum ruh ki dei ki jingtynjuh bad jingeh ba hab ïa pyrkhat lang bad pynbeit khnang ba kan im ki riti ki dustur bad ruh ka hok kumjuh ba kata ka Aiom Ksiar kan sdang ha ka nongrim kaba skhem.
1. Ka jingdonkam ban pynkhlaiñ ïa ka ïing ka sem da kaba ai bynta ïa ka kamai shimet ne kamai lang ka Kmie u Kpa sha ki Khun Kynthei bad Shynrang.
Nalor ka Kur, ka ïing ka sem ka dei ka nongrim ba kongsan ha ka jingim jong ki Khasi-Jaiñtia. Ha kane ka pyrthei thymmai ngi ïohi ba ha kaba bun hi baroh ar ngut shi lok ki kamai ban pyndap pynbiang ïa la ka ïing ka sem. Ban pynneh ïa ka jingïaitylli bad ka jingpynroi ha ka ïing ka sem, ka donkam ban ai bynta bad sam salonsar ïa ka kamai shimet ne kamai lang jong ka kmie bad u kpa sha ki khun kynthei bad shynrang. Kane ka jingai bynta ka wanrah ïa ka jingshngaiñ ha ki khun ha ka ïing ka sem bad ka pynkhlaiñ ruh ïa ka roi ka par ha ka shnong ka thaw. Ka pynsuk ïa ki khun ban im da ka jingïasngewthuh jingmut, ka jingïaieid bad ka wanrah ïa ka jingïatylli ha ka jingpynïaid ïing sem kaba pynkhlaiñ ruh ïa ka Kur ka Kmie bad ruh u Kpa. Namar u Kpa u lah ruh ban buh bynta ïa ka kamai shimet ïa la ki pyrsa Kur da ka jingïasngewthuh lang ha ïing ha sem.
2. Ka Khadduh ka dei ka Nongsumar ban ri Sumar ïa ka Nongtymmen bad kam dei ka Trai kaba lah ban die duh ne pynsyrwa ïa ka Nongtymmen.
Ka nongrim ba ka Khadduh ka dei ka nongri sumar ïa ki nongtymmen ka pynskhem ïa ka jingdonkam ban pynneh ïa ki khyndew tynrai jong ka Kpoh ne ka Kur. Ka Khadduh ka dei tang ka nongri sumar bad ka nongpynïaid ïa ka nongrim tynrai jong ka ïing ka sem bad ka Kur haba ka dei ka Nongtymmen Kur, ym ka Trai kaba lah ban pynsyrwa ne pynjot ïa ka Nongtymmen. Ka jingtip shai ïa kane ka jingmut ka pynneh ïa ka burom bad ka jingkyrpang jong ka riti dustur ki Khasi-Jaiñtia. Ka Khadduh ka donkam ban peit bad sumar ïa la ki jong ki hynmen ki para, ki Kñi ha la ka kpoh la jong bad lada ka dei ka Khadduh jong ka kur ban ri sumar bad kyrshan ïa ki khunruit, ki hynmen bad para ar kmie bad ïa ki Kñi Kur. Lada ka ïing ka sem ka dang bat ïa ka niam tynrai la ka dei ka Seng Khasi ne Niam Trek ka hap ban pyndep ruh ïa ka niam ka rukom bad ban sumar ïa ki Mawbah ka Kpoh bad ka Kur.
3. Ka Kur ka dei ban sumar sukher ïa la ki khun Kur khamtam ïa ki Khunswet bad kiba duk.
Ka kur ka dei ka thymmei ka jingshong shngaiñ jong baroh ki dkhot kata ka Kur kaba wanrah ïa ka jingshngaiñ bad jingskhem ka jaidbynriew. Hynrei mynta nga ïohi ba kita ki ïing khunswet ki la nang roi bad ba ka jingduk ka ban ïa kiba bun. Kane ka plie lad ïa ka jingtroiñ ha ka longïing manïing bad kaba kham ima ka dei ka jingrung ka bamsap ha ka synshar khadar namar ba la pyndonkam beit da ka pisa ban ïakhun bad jop ilekshon ki kyrtong. Ka don ka jingdonkam ïa ki kur don ka saiñ pyrkhat thymmai mynta. Namar ka Jaidbynriew Khasi Jaiñtia kam dei ban don ki khunswet ba hap leit sah ïing Khunswet bad ba ki khun kur ba kin kai khrong bad long ki tyngshop ha ka saiñ hima sima. Ki Kur ki dei ban sumar ïa la ki khunswet bad kyrshan ïa kiba ki khun Kur kiba duk tasam bad ki bym don lad. Hangne ka wan ka rukom pyrkhat ba ki Seng Kur ki dei ban long ki iktiar ban kner sha ka Sorkar, ki District Council bad ruh kiwei kiwei ki lad ban seng kam seng jam ïa la ki khun Kur. Hangne kan paw shynna ka jinglong hok bad jingshakri kaba khlem jingmut jong ki kur Khasi-Jaiñtia. Ki khunswet bad kiba duk ki dei ban ïoh jingïarap na ka kur ha kaba ïadei bad ka jingim bad ka jingdonkam kaba man la ka sngi. Kane ka jinglong skhem jong ka kur ka pynneh ïa ka mynsiem ka jingïarap hapdeng ki khun kur bad ka jingkyrmen ïa ka lawei.
4. Ka Ri Raid ki dei na ka bynta ki paidbah bad ym dei ban die ïa kane bad ki Khyndew Kur Khun Kur ki dei na ka bynta ka bha ka miat ki Khun Kur.
Ka Ri Raid bad ki khyndew kur ki dei ki spah jong ka jaidbynriew kaba kongsan tam. La dei ban sumar bad pynneh namar ki long ki jingai spah na ki mynbarim sha kiba hiar pateng mynta. Ka jingdie duh noh ïa ki khyndew raid bad khyndew kur ka wanrah ïa ka jingduk, ka jinglong mraw ki paid Khasi Jaiñtia bad ka jingjah burom jong ka jaidbynriew. Ka Khasi Hills Autonomous District Council ka la wanrah da ka aiñ ka Khasi Hills Autonomous District (Regulation and Administration of Land) Act 2021 bad ha kane ka aiñ la buh ïa ki kyndon kiba skhem ha kaba ïadei ban pynneh pynsah ïa ki Ri Raid bad ruh la aibor ïa ki Kur ban pynïaid ïa ka khyndew Kur ka jong ki. Ha Ri Jaiñtia ruh ka la don ka jingpyntrei kam ïa ki kyndon jong ka Assam Land Revenue Regulation 1886 bad kine kim da biang bha namar ka nongrim jong katei ka aiñ u phareng ka dei ba la kheiñ khyndew Sorkar ïa ka Rilum Jaiñtia tad haduh 1972 ba ka Jaiñtia Hills Autonomous District Council ka rai da ka resolution ban pynphai biang ïa ka khyndew sha ki paidbah Jaiñtia.
Ngi dei ban ïeng tylli ban pynneh ïa kine ki jait khyndew naduh mynta khnang ba ki khun mynta kin ym duh lad ban ïoh bynta na kine ki lad pynmih kam pynmih jam bad spah ïa ki paradoh parasnam ba kongsan bha.
5. Ka Kur ka dei ban kdup ïa kiba shah ieh lok bad ba ri khun marwei namar ka kynthei bad ki khun ki dei ka jong ka Kur.
Ka kynthei shah ieh lok bad ki khun kiba shah ieh kpa lane kiba im marwei ki dei ki doh ki snam ka jong ka kur. Ka kur ka don ka bynta ban ïarap, ban sumar bad ban saiñ dur ïa ka jingim ka jong ki. Kane ka jingpynshlur bad jingïarap na ka kur ka sop spaiñ bad saiñ dur ïa kawei ka bynta ka Jaidbynriew ai jaitkmie. Kan long ruh jingpynshngaiñ ïa ki kynthei bad ki khun ba ngat ha kane ka apot ban kan long ka jingkynshew ki kur ha ka imlang sahlang.
6. Ka bynta ka Kur ban ïaleh pyrshah ïa ka jingma na ka jingkynrei bad saphriang u droks.
Ha kine ki sngi ngi la ïohi ïa ka jingkynrei bad saphriang u droks bad kumno u la pynkordit ïa ka jingim kiba bun ki samla bad rangbah ruh. Ha kaba ïadei bad ka jingïakhun pyrshah ïa kane ka jingpang namar ba ka la kylla long ka jingpang, donkam ïa ka jingtrei lang. Ka dei ha kane ka kam ba ka jingkitkhlieh ki Seng Kur ban ïakhun pyrshah ïa u droks ba nga kyrmen kan wanrah ïa ka jingseisoh. Te kumta ngi hab ban ïa pyrkhat lang ïa kane bad ïa tylli lang ban ïatreilang ban lape bad saiñ dur ïa ka lawei ba don jingkyrmen. Lada ngi shaniah tang ha ki Seng, ki NGO bad ka Sorkar te nga i shitom bha ban teh lakam ïa kane ka jingma ba mih na u droks.
7. Ka jingdonkam ban pynbiang ïa ka tarajur hapdeng ka ïing Khun bad ka ïing Kur bad ka jingktah na ka shongkha khyllah jait.
Ha kane ka pyrthei thymmai te, ngi ïohi ba kiba bun balang hi khamtam ha ki jaka sor bad hapdeng kito kiba lah janai ka jingpule, ki la ïa kamai bad kyrshan ïing khun. Bad nga la sdang da kaba kren ïa ka shimet bad ka kamai lang ki Kmie ki Kpa bad ka jingsam ïa kine ki jait kamai. Hangne nga kwah ban kren shaphang ka jingkitkhlieh u Rang Khasi Jaiñtia. Lehse ngim lah ban len ba ka thymmei ki Kur ka dang khlaiñ bha sha Ri Jaiñtia bad ka jingkitkhlieh u shynrang ïa ka ïing Kur bad ïa ka ïing Khun ka don ka rukom ba ngi lah ban ïa bud. Ka long ka jingshisha ba lada ngi pynskhem shisha ïa ki riti dustur ka Jaidbynriew ai jait kmie te ka jingmyntoi kan long ïa ki khun ki kti na baroh arliang- na u Kpa bad na u Kñi. Ngi dei ban kynmaw ba ka longïing bad ka long Kur ruh ka shong lang ha ka Kur bad ki Kha ki man. Ka dei hangne ruh ba kiba ïoh lok khyllah jait ki duh noh ïa ka jingmyntoi kita ki kha ki man Khasi Jaiñtia. Namar ha ka dustur u Khasi Jaiñtia ka burom Meikha ka dei kawei na ki nongrim ba shong sbai bad shongkun ka Jaidbynriew. Kumjuh ruh ka mih ka jingïatakhuh ka jaidbynriew ai jait kmie bad ka jaidbynriew ai jait kpa bad ka wanrah ruh ïa ka saiñ pyrkhat ka bym ïa hab dur ne sur bad ki riti ki dustur ki jong ngi. Kaba nga kwah ban ong ka long ba lada ngi ïatreilang ban shim ïa kaba bha tam na ka riti ka dustur bad ban saiñ dur ïa ka jaidbynriew ha kaba u Kpa bad ki Kñi ki long ki rishot bad nongsaiñdur ïa ka jingim jong ki khun samla ki jong ngi, te ngi lah ban saiñdur ïa ka rukom im bad ka nuksa kaba bha tam.
Ka jingdonkam ban ïatylli ban saiñ dur ïa ka lawei ka Jaidbynriew Khasi-Jaiñtia ka por ka dawa ïa ka jingïatylli bad ka jingïatreilang jong ki kur bad ki ïing ki sem ban pynneh ïa ka burom bad ka jingkyrpang jong ka Jaidbynriew Khasi-Jaiñtia. Ki don ki jingeh kumba la kdew haneng ba ngi donkam ban pynthymmai ïa ka sai pyrkhat ha la ki ïing ki ïing. Kiba bun pat ki dei ba ki Seng Kur bad ki Rangbah Kur ne Kñi ki hab ban trei shitom ban pynkhlaiñ biang ïa ka bor jong u kñi bad ki Seng ne Dorbar Kur mynta hapoh ki kyndon ki aiñ. Ki paidbah ki hab ban jied hapdeng kaei kaba ngi lah ban pynlong palei ïa la ka riti ka dustur ne ba ngin pdiang noh ïa ka ai jait kpa ne ai jait Meikha kaba ngam artatein ba kan wanrah ïa ka shongkha sang hapdeng ki Kur ka Jaidbynriew. Ki don kumba 6000 tam ki Kur ka Jaidbynriew bad lada ngi ïa tylli ban pynneh pynsah ïa ki riti dustur bad kin nongrim ka Jaidbynriew ai jait kmie te ka dang don jingkyrmen. Lada ngi ailad ban shah pynshad patde ha ka jingthrang bor ki nongsaiñ hima sima te la ima ka lashai ka la shi sngi. Namar kata, ka por ka la dei ba ngin ïeng tylli ban sumar bad pynneh ïa ka spah jong ki Kur bad ka Jaidbynriew ha ka dur ki riti ki dustur ki Khasi Jaiñtia.
