U Nongsaiñ Hima, 2024
Ka jingdap 75 snem naduh ba ka India ka la ïoh ïa la ka jong ka Riti Synshar (Constitution) ka long ka sngi kaba ngi hap ban puson la ki sorkar kiba la leit bad kiba dang don ki la synshar mo katkum ki kyndon ba la buh ha kane ka kot kaba kyntang. Ka ‘Republic Day’ kam dei tang ka sngi shuti ha baroh kawei ka Ri. Ka dei ka sngi ba ka Ri ka kynmaw burom ïa ka jingïoh ïa la ka jong ka Riti Synshar ha ka 26 tarik Kyllalyngkot, 1950, bad kane ka Riti Synshar ka la mihpli ha ka jaka jong ka Government of India Act, 1935. Ka jingïoh ïa la ka jong ka Riti Synshar ka dei ka dak kaba pynkylla ïa ka Ri sha kata ka ‘Republic’ lane ka Ri ha kaba ka bor synshar ka don ha ka kti jong ki paidbah bad ki nongmihkhmat kiba jied hi ma ki.
Ha kine ki 75 snem, ki la don ruh bun ki nongtynjuh ïa ka Riti Synshar da kaba ïaid lait ïa ka rukom synshar khadar katkum ki kyndon aiñ, jingpyrshang ban synshar donbor, jingïalap ilekshon da kaba pharia ïa ki paidbah ha ka kyrteng ka niam, jingpynïakhleh ïa ki kam jingngeit ba shimet bad ka saiñpyrthei, jingknieh noh ïa ka hok ka sot jong ki nongshong shnong ha ki rukom bapher-bapher, jingpyrshang ban set jubor ïa ka shyntur jong kiba kynthoh pyrshah ïa ka sorkar bad ki nongïalam, jingbym kheiñ snep ïa ki rit paid da kaba pyrshang ban bsut ïa ka saiñpyrkhat ki heh paid, jingklet ïa ki kamram bad ka jingkynmaw tang ïa ki hok la ka dei ka sorkar ne ki nongshong shnong bad kumta ter-ter.
Ka Riti Synshar jong ka Ri India ka long kawei na kiba ïar tam ha ka pyrthei baroh kawei. Naduh u snem 1950 ter-ter kane ka kot ka la ïaid lyngba bun ki jingshah pynkylla ha ki sorkar bapher bapher. Ngi dei ban sngewthuh kham bniah ïa ki nongrim ba kane ka kot ka ïeng. Kita ki nongrim ki kynthup ïa ka hok, ka jinglaitluid, ka jinglong kumjuh, bad ka mynsiem shipara. Ngi hap ban bishar bad puson la ka Ri naduh ba ka ïoh ïa ka jinglaitluid ka la ïaid ne em katkum ki nongrim ba ka Riti Synshar ka ïeng bad ka la seng la buh. Hooid, ngi la wan shibun ki jingkylla na ka bynta ka jingbha ha kane ka Ri bad kumjuh ruh ha ka jylla. Naduh ka jingtei ïa ki surok, ïing skul, aspatal, jingnang kiew ha ka rta ba ki briew ki im bad kiwei kiwei. Ka Ri ka la nang kiew ruh ha ka ïoh ka kot, ka jingdon jong ki karkhana, ka jingpynbiang ïa ki lad aikam aijam. Ka India ka la paw bha ruh ha ka ‘map’ jong ka pyrthei kum kawei na ki Ri ba khlaiñ bor.
Hynrei, kumba long ka Riti Synshar, ka Ri India ruh ka long kaba ïar. Ka jingbun briew ha India ka long kaba shyrkhei. Kam long kaba suk ban synshar ïa kane ka Ri. Ban pynbiang ïa man la kawei pa kawei ka thliew ïing ne ka jingdonkam jong man la uwei pa uwei u nongshong shnong ka long kaba eh haduh katta katta. Ngim khmih lynti ïa kano-kano ka sorkar ba kan lah ban pyndap pynbiang lut ïa ki jingdonkam baroh. Hynrei ngi hap ban phai sha ka rukom synshar khadar. Hato ka don shisha mo kata ka jingïeng rasong jong ka hok? Hato ka don mo kata ka jinglaitluid kaba pura? Hato ngi ïa long lut kumjuh? Bad kata ka mynsiem shipara ka don shisha? Ka jubab ka long em. Ka jingong ba ka hok ka ïeng ka shimpor bha ha kane ka Ri namar ka jingsuki treikam ki ïingbishar.
Da ki phew lak tylli ki mukotduma ki sahkut ha ki ïingbishar bad kiba bun ki shu ïai ap sah ïa kata ka hok. Ka bamsap bam-ngem ka shyrkhei ha India khamtam hapdeng ki nongïalam saiñpyrthei bad ki babu sorkar. Na ka por sha ka por ngi la ju ïohi ïa ka jingshah kem jong ki nongïalam saiñpyrthei bad ki nongtrei sorkar namar ki kam bamsap bam-ngem. Hynrei ka jingshah kem ka duna haba ïanujor bad ka jingkem ïa ki rit ki ria kiba tuh shi shamoit ar shamoit ban pyndap ïa ka kpoh kaba thylli. Hooid, ka kam tuh ka dei ka kam be-aiñ tangba kaba lyngngoh pat ka long ba ki shah kem tang ki ‘kha rit kata ki ‘kha heh ki lait beit na ka ruh. Uba duk u bym don jaka ban ïakhun na ka bynta ka hok lade katba ïa uba riewspah pat, wat ka bym dei hok ka jong u ruh u ïoh ban thep ei ha pla.
Ngi ïa long kumjuh? Hakhmat ka aiñ ki ong ba baroh ki long kumjuh. Tangba kane ka long tang ka jingong ban shu pynheh ïew. Ngin hap ban biang ba u baduk um don jaka. U bym donbor um don jaka. U bym ithuh ïa ki heh ki haiñ um don jaka. Uba ïoh kam ïoh jam da ka umsyep bad jingtrei shitom dalade um don jaka. U baduk u nang duk, u bariewspah, u nang heh ka pla. Kine ki long ki jingshisha bad kiba long pyrshah ïa ka nongrim jong ka Riti Synshar. Ka dei ka kamram jong ka sorkar bad kito kiba don ha ka bor ban wanrah ïa ka jinglong kumjuh hapdeng ki nongshong shnong. Hynrei kane kan neh beit tang kum ka jingphohsniew. Ngim lah ban khmih lynti ba baroh kin long kumjuh la hakhmat ka aiñ ne kiwei pat ki bynta. Ka spah ka kren briew.
Haduh mynta, ka ktien Khasi kam pat ïoh jaka ha ka Khyrnit Ba Phra jong ka Riti Synshar watla ka jingdawa ka la don la slem. Ka Sorkar India haduh mynta kam pat leh eiei halor kane ka bynta. Ngim tip sa katno snem kin hap ban ap. Ka long ruh kajuh ha kaba ïadei bad ka jingdawa ïa ka Inner-Line Permit (ILP) lane ka jingdawa ban ithuh bad ban kynthup ha ka Riti Synshar ïa ka dulir Instrument of Accession and Annexed Agreement (IOA&AA) ba la ïasoi hapdeng ki Hima Khasi bad ka Sorkar India hadien ba la ïoh ïa ka jinglaitluid. Kine ki dei kiba la sahteng la slem, bad lehse kan nang shimpor ba kin ïoh jingithuh bad jingmynjur.
