Ha ki 10 snem snem, ka jylla Meghalaya, ïa kaba la ju ong kum ka Ri ba la kyrkhu ki blei, ka la duh noh haduh 200 square kilometre ki jaka khlaw namar ki daw bapher bapher. Ha West Khasi Hills, ka don ka jingpom dieng pathar kaba shyrkhei. Ha East Jaiñtia Hills, ka jingtih ïa ki marpoh khyndew katba ka Umïam ka don ka jingpynduh ïa ki jaka khlaw. Nalorkata ka don ruh sa ka jingthang bun da ki nongrep, ka jingtih maw bad shyiap ha kylleng ki jaka. Kine baroh ki la pynkordit ïa ka mei mariang. Hynrei, hapdeng ka jingduh jong ki jaka khlaw, ngi ïohi ba haduh mynta, ka jingthang khlaw ka dang ïaid khlem sangeh haduh ba ka la buh jingma sa ïa ka jingim briew. Na kawei ka jaka sha kawei pat, ka jingthang khlaw ka long kaba shyrkhei ban peit. Kane ka jingthang khlaw ka dei ruh ka daw jong ka jingkiew ha ka jingshit jong ka snieh pyrthei namar ka pynmih ïa ka tdem kaba pynïar ïa ka jingkhluit. Na ka por sha ka por, la ïakren ban pynsngewthuh ïa ki nongshong shnong halor ka jingma na ka jingthang khlaw, hynrei haduh mynta, kam pat don ka jingsangeh.
Ban duh haduh 200 square kilometre ka jaka khlaw ha ki 10 snem tam ka dei ka jingduh ka bashyrkhei shisha. Kumno pat ngin pynim ïa kine ki jaka da ki dieng ki siej? Ha u snem 2019, ka sorkar jong u Conrad K. Sangma ka la pynkhih win ïa ki nongshong shnong da kaba ïalam khmat ban thung haduh 1.5 million tylli ki tynrai dieng ha kylleng ka jylla. Hapoh kata ka “One Citizen One Tree” Campaign, kaba la lamkhmat da u Myntri Rangbah, ka jylla ka la thung 1 million ki tynrai dieng ha ki 306 tylli ki jaka. Sa kumba 4,60,000 ki tynrai dieng la thung ha ki shnong ki thaw. Ka jingpynlut ban thung ïa ki tynrai dieng ha ki 306 tylli ki jaka ne ki ‘springshed’ ka la long haduh T. 4.11 klur bad ïa kane la ai da ka National Adaptation Fund for Climate Change (NAFCC).
Hynrei, kam don jingmut ban thung tynrai dieng lada dang bteng ka jingthang khlaw. Pynim ha kawei ka jaka, bad pynïap sha kawei pat? Kumno ka lah ban long? Ha kano ka dur ngin ïakhun ïa ka jingkylla ka suiñ bneng bad ka jingshit kyrang lada ngim ñiewkor ïa ki jaka khlaw? Ha kine ki san snem duna, ngim tip katno tylli na kitei ki 1.5 million tylli ki tynrai dieng ki im ne ki ïap. Mano ba sumar ïa ki? Ha kito ki por, na ka liang u Conrad u la kyntu ïa ki paidbah ba kin ïarap ban pynjyrnam kumba 500 square kilometre ki jaka ha ka jylla ha ki snem ban wan. Ngi la duh 200 square kilometre bad kane ka jingkyntu jong u Myntri Rangbah ban pynjyrngam biang arshah na kaba ngi la duh ka long kaba donkam.
Mano ba sngap ïa kane ka jingkyntu jong u Myntri Rangbah? Hato kum ki nongshong shnong ngi la leh ïa la ka jong ka kamram ban sumar ïa ka mariang bad ban pynbun ïa ka jingjyrngam? Balei ngin shu ieh lut tang ha ka sorkar marwei ba kan leh nadong shadong ïa ki kam kiba ma ngi ruh ngi don lang ïa ka jingkitkhlieh? Hynrei ngin hap ruh ban buh jingkylli ïa kane ka sorkar kaba la paw shai ba kam lah ban tehlakam ïa ki kam tih marpoh khyndew be-aiñ. Ka jingtih be-aiñ ïa ki marpoh khyndew la u dei u dewïong ne kiwei, ka ktah ïa ka mariang. Ka jingduna ka jingjyrngam ka wanrah ïa kiba bun ki jingeh. Ngi la ïohi ïa ka jingkylla ha ka jinglong ka mariang, ka suiñ bneng, ka rukom hap slap, hap phria, ka jingkynrei jong ki jingpang bapher bapher bad ka jingduh jong ki mar rep. Kine baroh ki don jingïadei bad ka jingduna ka jingdon ki khlaw ki btap. Ngim don por shuh ban dang ïa thiah thai bad peit kai ïa ka jingkordit jong ka mariang. Lada ngi kwah ban ïada ïalade bad ïa ki pateng ban wan, ngin hap ban ïa kyndit bynriew noh kloi-kloi namar ka por kam ap ïano ïano.
Ha kine ki sngi, ngi mad ïa ka jingshit kyrang kaba la nang kiew man la u snem. Ha kajuh ka por, ki don pat ki jaka kiba mad ïa ka jinghap slap kaba jur haduh ban da twa khyndew. Balei kiba kum kine ki jingjia kim pynkyndit thiah ïa ngi? Balei ban hap da pynkynmaw na ka por sha ka por ïa kajuh shi kajuh? Ngim dei shuh ban shu ieh tang ha kiwei ïa kaei kaba ngi dei ban leh nalade. Lada baroh lang ngi shim jingkitkhlieh na ka bynta ban sumar bad pynsan ïa ka mariang, khlem pep kan sa don ka jingkylla ha kaba ki pateng ki ban wan kin ïoh jingmyntoi. Ngi dei ban kynmaw ba ngi shu shim wai ïa kane ka pyrthei na ki pateng ki ban wan. Ngim dei ki nongshong duh. Ka pyrthei kam dei ka nongkynti ka jong ngi. Ngin hap ban kynnoh dalade ïalade halor ka jinglong jingman jong ka mariang kaba la sniew shikatdei. Kat nang mih ki snem, katta ka jingkhluit ka nang kiew haduh ba ka la buh jingeh ha ka trei ka ktah, ka ïaid ka ïeng, ka bam ka sa, ka thiah ka dem. Hynrei ngi sngewtynnad ban kynnoh tang ïa kiwei khamtam ïa ka sorkar.
Ngin hap ban ïa kyrsiew thiah iwei ïa iwei pat namar kam long shuh ban shu ïa ïaid kum ki hati sawkuna. Ka jingïatreilang ka donkam na baroh. Wat ïa ñiat nawei shawei. Wat ïa kdew kti tang ïa kiwei. Leh ruh ïa la ka jong ka kamram. Ka kam bakongsan mynta ka long ban kyntu ïa kito kiba smat ban thang khlaw ba kin sangeh noh shi syndon ïa kane ka kam namar ka la nang pynkhluit bun shah ïa ka snieh pyrthei. Wad noh da kiwei ki kam ki ban tei lang ïa baroh ha ka jaka ban shu leit ai ding ha ki khlaw kiba ha ka jingshisha ki dei ki nongïada ki jong ngi.
