
Raphael Warjri
Dei kum ha kata ka jingtyngkhuh ha ka imlang sahlang ba sa mih pyrthei ka Seng Khasi bad u radbah jong kane ka jingïakhun dei hi u kher rangbah ha ka sorkar, hynrei uba sngewkhia ïa la ka jaitbynriew bad uta u dei u Babu Jeebon Roy Mairom. Ym dei tang ba u kyrda ïa la ka tynrai jong ka riti dustur bad ka niam tynrai, hynrei u la hikai ban kyntiew ha ka liang ka kamai kajih bad ha ka pule dangle. Ki phareng ki seng skul tang ban nang ban pule bad thoh ïa ka ktien phareng bad ktien Khasi khnang ban ryntih ka synshar khadar, hynrei kim plie lad ban khajoh ha ki kyrdan ba kham shaneng. Kumta u Babu Jeebon Roy Mairom u la seng hi ïa ka skul ba kham heh kyrdan na ka bynta ki paidbah Khasi salonsar, khlem da kheiñ ïa kiba dang bat la ka tynrai ne kiba la kylla Khristan. Dei ha kane ka rukom ba ka pyrkhat nongwei ki phareng ka long arsap bad ka dang hiar pateng haduh mynta mynne, ba kin kyntiew tang ïa kiba la kylla niam Khristan. Kaba phylla lane lah ban ong kaba kynshia ka long ba kumba ka paw la kynnoh ba ki nongtrei balang Khristan haduh mynta mynne ki dang treikam ha kata ka rukom ba ka myntoi bad ka lad ban kiew irat ha kano kano ka liang ka long beit tang ïa la ki parabangeit, bad ki da khanglad ïa kiwei kiwei kiba ym dei na ka balang lajong.
Ban poi sha ka phang na ka bynta ban kham suk ban sngewthuh ki paidbah, lehse ym da donkam ban ktaid than ïa ka rukom synshar bad ka rukom pynïaid balang Khristan da kita ki arjait ki phareng naduh kita ki por bad kaba la parpaiñ haduh kine ki sngi. Kumjuh ruh ban peiphang kham shai kdar dei ban ïathuh ruh ïa ka khanamynnor jong ka Ri Bilat ha kaba ïadei bad ki paidbynriew na Ri Wales. Ha ka synshar u don u riew bymman ba kyrteng u Henry Inglis uba la iuhroit, la thombor bad shet kylla ïa ki paidbah Khasi naduh ba sdang ban jop pyrthei ïa ka Ri Khasi. Dei une u riew bymman uba la shukor bad shet kylla ïa u Syiem Tirot Sing ruh da kaba u shlan ban smai lamler tang ban ioh pynrem. Ha ka ïalap niam pat u don u riewblei ba kyrteng u Thomas Jones u ba la kham shitrhem ban kyntiew ïa ki paidbah ha ka kamai kajih, ha ka pule dangle ryngkat bad ka ïalap niam artat. Ha ka hima Bilat, ki paidbynriew ka Ri Wales ruh ki dei kiba la shah thombor ha ki Syiem Bilat kumba shah iuhroit ki Khasi, kumta u Thomas Jones u don ka mynsiem ban ïarap ïa ki paidbah Khasi pyrshah ïa ka sorkar Bilat. Kine arngut, u Henry Inglis bad u Thomas Jones ki ïashun thlongmluh thlongsying na ka bynta ki kam ban korbar ïa ka imlang sahlang ki Khasi.
Katba u Thomas Jones u dang hikai ïa ki paidbah Khasi ban tip ïa la ka hok bad kyntiew ïa ka kamai kajih bad hikai ki jaitkam kiba ym pat nang bad kiwei kiwei ki lad ban kiew irat ki paidbah, katta u Henry Inglis pat u dang khanglad bad buh diengpyngkiang ban iuhroit bad thombor ïa ki paidbah Khasi bad haba ioh kabu lei lei u shet kylla laiphewjait ban khwan myntoi sha lade. Kawei na ki kam ba saitmet tam jong u Henry Inglis ka long ba u pynrem ïa ka niam tynrai ha kito kiba la kylla Khristan bad kyntu ïa ki riewngeit ban lilam noh ïa ki tiar kordor Khasi tynrai khamtam ïa ka ksiar ka ksah, ka rupa ka tama da kaba kynnoh ba ki dei ki kam ksuid. U ne u riew bymman u shimti ha lade ïa ki kynjri bad paila ksiar ban shim kabu ban iohnong sha lade. Ym tang katta, u pyndonkam bakla ïa la ka iktiar na ka liang ka sorkar Bilat ruh ban kurup lut ïa ka khaïi pateng na ki mar ramew kum u mawshun, dewiong, ka nar bad kiwei kiwei ki mar ba kongsan. Ha kane ka liang u la tyng-khuh bad u Thomas Jones ruh haduh ba khatduh khatwai ula kthong haduh ban da pynjem rngiew syndon bad pynryngkangpar na Ri Khasi. Kine ki arngut ki kynrem na ki arjait ki phareng ki long ka ïitkhmih ka ba phalang ïa ka rukom korbar jong ki phareng ha ka imlang sahlang. Ha kawei ka liang ki ïarap tang kat ban sule la ka kam korbar lajong, bad ha kawei pat ka liang ki ïarap sngur mynsiem ban kyntiew shaphrang ïa ki paidbah Khasi. Hynrei baroh arliang pat ki khanglad ban tip la ka tynrai lajong jong ki paidbynriew Khasi namar ka jingthmu ban pynkoh da ka rukom jong ka riti dustur lajong bad khamtam ka jingngeit niam.
Ki Balang Khristan bad ka niam Muslim ki dei kiba ialap paidbah ban kdup naphang ïa ki jaitbynriew ha satlak pyrrthei.Tang ban ioh khring sha la ka jylli jong ki balang Khristan bad kynhun niam Muslim ki riewniam shitrhem ki pyrshang katba lah ban khroh, ban pynksan jubor ïa la ka jingngeit, ban pyntian jubor bad haba don ka lad ban pynbor ïa ki paidbah ba kin rung dkhot ha la ka jylli jingngeit niam lajong. Kham ñiar ban shem ba kiwei kiwei ki niam kin ialap paidbah ban khring ïa ki briew ba kin rung dkhot ha kiwei pat ki jait niam. Ym ju don ki riewniam shitrhem na ka niam Hindu ne Buddhist ne Sikhism ne Jainism ne kino kino kiwei pat ki niam ki ban khroh bad khring ïa ki paidbah ban ruing dkhot ha ka jylli niam lajong. Lada ki riewshimet ne kynhun paidbynriew ki sngew shoh jingmut bad shem mynsiem halor ki jinghikai jong kano kano na kita ki niam, lah ban kylla lyngba ka jingsngewthuh kaba jylliew shaphang ka saiñpyrkhat jong kita ki niam ba ki angnud ban rung dkhot.