Kong Phai Nongrum
Ha une u snem thymmai ban wan kata u snem 2021 uba long u snem bathymmai ba wan hadien jong ka khlam Corona ne Covid – 19 ba la shim bun bah ki mynsiem briew ha satlak ka pyrthei. Kane ka jingpang ka la pynkylla ïa ka rukom im na ka jingïakyrsum sha ka jingïakiar jngai iwei na iwei, na ka jingleh sih sha ka jingleh khuid, kumjuh ruh ka wan ka juk deng mask ïa u paid ba bun. Hynrei wat la ngi im hapdeng kine ki jingkylla to ngin kit khia pat ba ka kamram jong ka kmie u kpa ïa la ki khun kan long kaba janai khnang ban pynmih ïa ki khun kiba bit ban long ki nongshong shnong kiba lah ban tei ïa ka ïing ka sem, ka imlang ka sahlang bad ban ïada ia ka ri Khasi Jaiñtia, ïa ka ïit ka hima bad ka shnong ka thaw.
Ka kmie kaba stad ka kha ïa i khun katkum ka jingthmu, ka plan bad ka jingshem phang jong ka. Shwa ban kha ka la dei ban buh jingkylli halade kumno ban pynlong briew ïA ITA I khun ba kan sa kha. Ha shwa ban kha ïa ki khun, ka kynthei ka don ka bor ban pynim bad sumar ïa la i khun ne ka don ruh ka bor ban pynduh pyndam noh ïa i shwa ba in wan long briew sha kane ka pyrthei. Kumta i khun ba la kha i long ka jingai sngewbha jong ka kynthei ka ban long ka kmie bad ka nong sumar ïa ita i khun ba ka la pun bad kit khyndai bnai ha ka kpoh jong ka. Dei ka kmie ka ban hikai ha ita i khun kumno ban heh ban san ha ka niam ka rukom, ka riti ka dustur ba la buh da ki longshuwa manshuwa jong ngi ha kano kano ka ri jong ka pyrthei khnang ba ita i khun ban sa wan long briew in ïaid ha kata ka lynti ban btin da ka kmie bad u kpa jong i bad in heh in san ha ka tip briew tip Blei.
Ym don ba lah ban ïaid lait na kane ka riti ka dustur u mynba rim ha kano kano ka jaitbynriew bad shisien ba lah ïaid lait, na kata ka lynti ba la buh ban hikai ïa ki pateng ban wan. Ki don shibun ki maw jynthut ha ka jingim namar ki ong lah kylla lieng ne lah leh khyllah, kane ka jingleh khyllah na ka liang ka kmie na ka bynta ban hikai ïa la ki khun, ka pynshitom sat ïa ki khun ban ïaid ryngkat ha ka imlang ka sahlang. Bad phin shem barabor ba ki khun ba la pynbor da ka kmie u kpa ban ïaid lait na ka riti dustur ha ka imlang da kaba leh khyllah ha ka bam ka sa, ka ktien ka thylliej, ka riam ka beit bad kumta ter ter, kine ki khun ki kylla bitar (stubborn) bad im ka jingim kaba khim ha ka jingim ba man ka sngi.
Kumta, ka kamram ka kmie ban sumar ia i khun ka long ban ïaid ryngkat bad ka riti ba ka la ioh pdiang na ka pneh ka kmie jong ka ne na la rympei bad kane ka kamram ka sdang naduh ba la kha ïa i haduh ba in da long briew man briew, la phi don ha kano kano ka kyrdan long briew man briew, la phi long uba duk ne uba riewspah ne phi don ha sor ne ha nongkyndong, phi dei u Khristan ne u Hindu ne Musalman ka jingsumar bad ka jinghikai naduh ba ki dang rit ka long ka kamram kaba kongsan.
Namar, ka imlang ka sahlang mynta ka la pun da ka jingthala suda kat shaba phai (the present society is pregnant with vice and virtuous). Ki longkmie kiba sah ha Shillong, ha Sohra, ha Nongstoiñ, ha Nongpoh, ha Jowai bad ha ki khap sor ki jynjar namar ki khun ba la heh ki ïaid ha la ka mon jong ki. Don napdeng kine ki khun kiba kyrni ha ka buaid, ka shang makia, ka jingdih drug, jingtah tattoo, jingdih kynja, bad kaba shyrkhei eh ka dei ka jingbyrngia ha ki kam thala kiba don kyrhai ha ka imlang ka sahlang.
Da ka jingïaid mon jong i khun na ka ïing bad ka tnum jong ngi, ngi shem ba ha lynti syngkien ngi lap ïa ki khynnah ba dang khie dang san, ki bam ki gutkha, ki raja khaini, ki kren ki ktien kiba sngewlehraiñ ban sngap. Ha kti jong ki, ki bat ïa ki mobile phone ba lyngknep bad ki set ïa ki shkor da u earphone ha la ka jong ka pyrthei. Kane ka dei ka dak jong ka pop ba shyrkhei kaba ki khun jong ka juk mynta ki im, kum kine ki khun kin don ha ïing ka long ka jingkit ba khia ïa ki kmie ki kpa. Bunsien haba phah jingphah ne kynto ban trei ïa kano kano ka kam, ki ong ‘to mei’ lane ‘to pa’ bad ka shimpor da ki taiew ki bnai ban pyndep ïa kata ka kam ryngkat bad ka jingpynkynmaw bunsien bunsien.
Hynrei ïa kane ngim lah ban shong kli kti bad kynnoh ïa ki khun jong ka juk mynta ba kin ngat ha kane ka rukom im thala (easy life style), baroh ka pop ka leit sha ka kmie u kpa kiba pynheh pynsan ïa ki bad ki bymlah ban buddien ïa ka ïaid ka ïeng ba man la ka sngi ka jong ki. Haba nga ong bud dien, kam dei ban bud dien kat shaba ki leit, hynrei bud dien myn miet mynstep, ïa ka rukom kren ka rukom im ki paralok ba kumno u leit bad kumjuh ban peit pyrman ha ka thiah ka dem bad ka saiñ pyrkhat jong u ne ka khun.
Bad buddien ka mut ban synran ïa ka jinglong mynsiem ïa (behavioral activity) kaba ki khun ki pyni.Kumjuh ban pynlong ïa ki kiba smat ha ka kam ba la pynkhamti, ka kmie u kpa kaba buddien ïa ki khun kam dei ban hun ba u khun u ong “Ngan leit bad ki paralok”, Kane ka jingleit paralok man ka sngi man ka por ka ïalam jngai ïa ki khun na ka lynti kaba ki dei ban leit, kumta shim jingkitkhlieh halade ba ka jingïakynni paralok khlem ka thong ka long ka jingïasylla ha ki kam thala. Buh barabor ïa ki khun ha ka thong jong ka jingim, ba kin don la ka kamram ban kit manla ka sngi la ka long kaba khia ne kaba sting ka shong ha ka jingim ba ka kmie u kpa ki don.
Namar kata – phi ka kmie u kpa to sharai bad bud dien ïa la ki khun ba phi la kha ha kane ka pyrthei, ba kin long:-
*Ki Diengduh ba skhem jong phi ka kmie u Kpa.
*Ki rishot ba khlaiñ ha la ïing
*Ki Riew peitngor ha ka imlang ka sahlang
*Ki Diengduh ba skhem jong ka kmie u Kpa:- Bunsien haba ki khun ki la kynjoh ia ka rta ka jinglong khynnah samla, ki la poi ha ka aïom jong ka jingshah pynshoi. Kane ka jingshah pynshoi ka wan na ki lok ki jor, kiba leit ba wan lang la ha skul pule ne ha jingbylla ki don ki lok kiba la kham heh kham sian ki pynbang pynbieit bad pynngop ïa kito kiba shah ha ka lynti jong ki. Haba la ngop ha kum kine ki riew shalak, ki khun ki ïaleh ban buhrieh na ki kmie ki kpa ïa kata ka jingïakynduh jong ki shabar na la ïing. Kim trei ban shong kai lang ban pynshngaiñ ïa ka kmie u kpa hynrei ki ïaleh ban phet jngai jngai na la ïing. Haba ki wan phai sha la ïing ryngkat bad ka jingarsap ha ka dur, ki ïaleh ba leit thiah noh. Ynda ka kmie u kpa ki sneng ki pyni ïa ki, kim treh shuh ban bamja bad thiah noh bym don jaka shang shuh ba la miet. Ha jingthiah ki tap op ia lade da ka nep, katba ka mobible jong ki ka thaba, ynda khie mynstep ki khreh ban phet noh na ïing. Ki khun ba la leit pule lada ki don ka kmie u kpa kiba dang duna ha ka thoh iaka pule ki pynbieit shuh shuh ïa ki na ka bynta ka pyrthei jingsngewbha lajong. Bun bah ki kmie ki kpa ki bynñiaw bad jynjar trah haba ki khun ba ki la kha ki ïaid ha la ka mon. Hynrei don ruh ki kmie ki kpa kiba ioh ïa ki khun kiba long kum ki diengduh ba skhem ha ka jinglong tymmen jong ki kum kine ki khun ki pynsngewbha ïa la ka kmie u kpa, haba ki khun ki lah ban pynsngewbha ïa la ka kmie u kpa na ka burom ka akor jong ki, ka ïing ka sem ka suk ka saiñ bad kine ki khun kim ju shah pynbieit hano hano namar ki ioh ïa ka jingieit bad jingkyrkhu na la ka kmie u kpa la jong bad dei kine kein ki diengduh ba skhem jong ka kmie u kpa.
*Ki rishot ba khlaiñ ha la ïing:- Ki khun kiba ïaid ryngkat bad ka kmie u kpa ha manla ka sien jam ki kylla long ki nongkit nongbah ïa ka ïing ka sem, ki ïohi ïa ka jingduna bad ki pyndap ïa kaba duna. Kine ki kylla long ki rishot ba khlaiñ jong ka ïing ka sem.
*Ki Riew peitngor ha ka imlang ka sahlang:- Ha ka imlang sahlang phin shem khamtam ha ki jaka ba la ïa khleh dkhar, ki khun kynthei Khasi jong ngi ki deng khadu, ki sam khmut bad ki kren kham bun da ka dkhar bad da leh sarong ba ki la ïa khleh khawlang. Kane kam dei ka jingshai hynrei ka dei ka jinglong mraw ha ka ri lajong. Dei namar ba ki laitlan bad ka kmie u kpa kim buddien bad kim shakri ïa la ki khun ha ka riti dustur bad ban sarong ïa la ka jong. Katba ki dkhar ba wan sah hangne ym ju iohi ba kin pyndonkam ïa ka jaiñ sem Khasi laitnoh ki khar Nepali katto katne kiba phong jain kyrshah na ka bynta ka jingbit jong ki. Namar kata ka ri ka donkam ïa ki khun kiba long ki riew peitngor ha kiei kiei kiba rit bad kiba heh kat kum ka bor bad jinglah jong ki ha baroh ki liang.
Peitngor ha ka liang ka khaii pateng, ka pule puthi, ha ka liang ki kam bylla ne ka rep ka riang bad ri jingri. Ha ka liang ka khaii pateng, katba u bar jylla u shong ha i dukan rit, kat nang mih ki snem u nang pynheh ia ka seng, hynrei ki khun jong ngi ki shong ha ki dukan baheh bad kham bun ki nang ran bad sa khang khyrdep noh namar ka seng ka la lut. Haba ka kmie u kpa ki seng kam lajong, katba ki dang im ka kam ka bha, ynda ki la khlad noh na pyrthei, ïa ka kam jong ki, ki khun kim nang ban trei namar kim ïahap jingmut ban ïa trei lang naduh ba ki dang rit. Hynrei ha ki khun kiba ïa kit lang ïa ka khia ka shon jong ka kmie u kpa, lada ki sdang ïa ka kam ba la seng ka kmie u kpa, ki roi arshah bad nang khraw namar kim donkam ban sdang naduh tynrai, ki donkam ban pynheh ïa ka seng kaba la don lypa. Kum ka kam ri jingri lada bun ïa ka kam ba la seng da ki kmie ki kpa – khun kim donkam shuh ban shna sem, ne ban seng thymmai ïa ki jingri namar ki la don lypa ha ïing, kane ka long ruh ka nuksa ban apply kumjuh ïa kiwei de ki kam la jong.
Kum ki riew peitngor ha shnong ha thaw: Ki khun ba la pdiang ïa ka sneng ka kraw na la ïing kin ym shah thied ban ngop ha ka bamsap bam pong kumba shah thied ki syiem bad Myntri jong ki hima ba don ha khappud. Namar u mynder na shi-liang pud um lah ban kner ïa ka jaka sha shiliang pud, palat ia u pud u sam, khlem da leit die bad tyrwa dalade na ka bynta ban ioh pisa. Ka jingkynnoh ba la shim u khar Bangla, u khar Assam, ne u khar shipai ïa ki jaka puta ba don ka kylleng ka sor bad ha khappud kam don nongrim ei ei, namar dei ki trai lum trai khyndew ryngkat bad ki rangbah kur/ki rangbah shnong ba don seal kiba bynda khyndiat pa khyndiat na ka bynta ka jingdonkam la jong. Kum ban shu pyni noh khyndiat, phin lap ha thaiñ Nongrah parmaw la don ki ïing mane Lurshai, don sa ki “Baptist church na Thangkhul” kiba wah sarong ïa ki Notice board ban tei jaka shong jaka sah. Lada leit sa ha thaiñ Majai don ki Manipuri basti, naia basti ki jaka mane Blei man la ki jaka, don sa ka new Majai, bad ka khaiï pateng la dap da ki bar jylla, bar ri. Kane ka dei namar ba ngi iohthiah lyngngai ha ka wad jingsuk, kumta ngim salia ban peitngor ha ka imlang sahlang. Ka khaïi ka pateng ka dei ka budlum jong ka ri, lada ki trai jylla kim treh ban bat lakam, baroh ka jingiohnong ka leit lut shabar bad ngin shu long tang kum ki nongthied ha ki kam baroh. Ha Ïewduh, man ka sngi ki dukan Khasi ki la nang jah noh bad mih ki dkhar ban die bad leh trai ha kine ki dukan ba ju die ki Khasi.
Hooid, ngi Donkam ka jingïakhleh bad kiba nabar hynrei haba ngi khlaiñ ka bor synshar ka jingïatylli bad ka jingstad ban ïa khun (competition) ha baroh ki liang, ngin ïai long ki trai ha la ri la jong. Ban peitngor naduh iba rit baria bad ban ym long lang kñia ha la ri la jong. Da kaba ïa khlehlang bad ki bar jylla ngi ioh shibun ki buit ki sap kiba bha kiba ai jingmyntoi ïa ngi ha ka jingïadei kaba man ka sngi. Don ruh shibun bah ki buit sniew ba kine ki bar jylla ki don hynrei shim ïa kaba bha bret ia kaba sniew. Wat la ym lah ban khang ïa ka jingwan kiba nabar hynrei ngi don shibun ki atiar ban khang ïa ka khaiï pateng bad ïa ka jinglong trai ïa ka bri ka khyndew, ki aiñ ïada ki don, hynrei dei ka jingwad jingsuk bad ka mynsiem jaipdeh, mynsiem sngewheh bad sarong kaba ai lad ïa kine ki bar jylla bal eh rit bad ïai shah ban shuh khlieh ha ka ri jong ngi. Lada phah ïa ki khun jong ngi ban die alumuri ha khmat Nan Palok ne ha Phan Nonglait Park, bad Motphran kin ong “shish ka kmie bieit kaba phah ïa ka kam kaba pynlehraiñ,” hynrei u mama u ïeng shwa marwei, hadien shibun wan sa arngut bad ter ter ki ïeng phra khyndai ngut ban kamai ja kpoh na kane ka kam khleh bam rneng ba ki nongleit nongwan ki bam byrngia, ki ioh ban phah skul ïa ki khun sha foreign bad ki ioh ban shna ïing bangla sha la shong. Katno ka pynkthang ïa ka mynsiem ban iohi ba ki khynnah samla Khasi bad ka riam ba i phuh, ba ki ïeng jawdud masala katba u dkhar pat nang phuh syep ka khlieh ban ioh pisa nokot da kaba kamai da ki hajar shi sngi.
Khnang ban pynlong ïa ki khun ba kin long kiba peitngor ha ka imlang ka sah lang ka kamram jong ka kmie u kpa ka long kaba khia. Hynrei bun bah ki longkmie long kpa tang ka nam (parents by accident) bad bun u kpa u bret noh ïa la ka kamram ba khia na ka bynta ki khun ha ka kmie ba kan kit marwei ïa ka lyngkor.
Don ki rangbah ba wan wad khun ynda ki khun ki la heh ynda haba u la kdang ka ïaid kai thra bad ïaid pathar ïalade bad sngewthuh ba un sa tymmen noh, namar kito ki kha saw kiba ju ïa muja bad u kim treh ban iohi ba u long uba tlot bad ba pang. Kumta ki iehnoh ïa u ha ka por ba une u Rang – dakaid – kynthei u donkam ïa ka jingïarap jong ki. Kum kine ki jait Rangbah ki long ki nongpynjot ym tang ïa ki khun bad ka tnga la jong hynrei u pynjot ïa ki khun jong kiwei kiba ïa muja bad u. Ha ka jaka ban shim ïa ki khun kum ki lyngkor ba khia la jong u leit ban shong bad ka khun jong kiwei pat kiba ïa ryngkat rta bad ki khun la jong da kaba buhrieh ïa la ki khun na ka jingim jong u. Kumta kine ki jait Rangbah ki duh noh ïa ka iktiar kum u kpa bad kim lah da lei lei ruh ban pynehrngiew ïa ka jaitbynriew.
Ha kane ka liang ngin sngew sammut ba ka kmie u kpa ba la kham don kham em bad ba kham heh spah jong kine ki khun ki dang wan ïalam nongbylla da u dkhar, ban trei ha dukan ha kar khana ban shna surok bad ban thaw ïing, ki khun pat ki dang leit beh mynder. Kumta ka jingpeitngor na ka liang ki khun ka long lehnohei namar hap pyllait noh ha la ïing lajong bad shwa ba khynra mynder kin hap bthahïa ka kmie u kpa ban pynrieh shwa ïa ki nongtrei la jong.
Donkam ka jingpeitngor, ban kyndat shiliang ïa kane ka umsaw kaba ïai tuid sha kane ka ri kaba pynkylla ïa ka tip thuh bad ka pyrkhat pyrdaiñ jong ki khun da ki seng long kmie bad ki rangbah ban ïada ïa la ka ri la jong da kaba sdang na la rympei.
Haba ka kmie u kpa ki don ki khun kiba la heh la san bad ki bym lah shuh ban sneng ban pyni, kim tip shuh ki khun jong ki shano ki wan shano ki leit. Ha kum kane ka por ki kmie u kpa ki dei ban pan jingïarap na ki longsan ki rangbah ha dong ha shnong bad ha ïingmane ban buddien ïa ka ïaid ka ïeng khnang ba kin lait na ka jingtyllep ka pap ka sang ban shah pynbor ban leh ïa ki kam sniew. Khnang ban lait na ka jingkit kaba khia pashat lem ha ki riew Rangbah kiba don sawdong jong phi ïa la ka jingeh, namar katba phi dang buhrieh ïa ka kam poh ba ki khun jong phi ki leh katta ki khun dakaid ki nang rieh ha ka syrngiew jong phi bad pynlong mraw ïa phi, lada phi ïalap ïa riew ïa ka jingeh ba phi don namar ka jingleh ki khun phin ym kit ïa ka pap tang marwei hynrei phin long kaba laitluid ha ka jingmut jingpyrkhat jong phi. Kham bunsien, ngi sngew kumba ym don nongiohi ïa ki kam babha ne ba sniew jong ki khun ne ki pyrsa, kaba ki leh man ka sngi, bad lada don ba kylli, phi ïaleh ban buhrieh, kumba da ‘rabjot kane ka nang pynskhem ïa ki khun bad shim ba phi ïashah ïa kiba kin leh katba mon.
To tip ba lada buddien tang 5 sngi la tip lut ki khun jong phi ki dei kiei ki dei ki soh pyut ne ki soh kynsai ha ka imlang sahlang. Ia kane leh noh kloi ioh ki khun jong phi kin buh ïa phi ha ka jingeh kaba khraw na ka bynta ka pap jong ki.
Ha kane ka juk ba mynta ngi im ha ka pyrthei ba la shai, ha kaba ki digital bad electronic media ki synshar, ym tang da ki simple electronic applications hynrei da ki 3g bad 4g speed of media services. La synshar ïa ka ïaid ka ïeng ka trei ka ktah da ka internet bad stallite, ym don jaka rieh hangno hangno ruh. Kumjuh ruh ki social Media kum ka Fb, instagram Twitter etc etc. ki don kyrhai ban pyni ïa ka rukom im ka ïaid ka ïeng bad ki paralok jong ki khun kiba follow bad unfollow ïa ki. Kumta kam long kaba eh than ïa ka kmie u kpa kiba im sngi ban buddien ïa la ki khun ba la ieit bad shañiah ioh ka poi ka por ba ki khun jong ki ïa kiba ki kheiñ kum ki paro kin kylla long ki sohpdung jong ka jingim thala ha ka imlang ka sahlang.
Lada ngim lah kum ka kmie u kpa ban lum ïa la ki khun, ngin ym lah dalei lei ban ïada ïa ka dong ka shnong bad ka ri Khasi baieid jong ngi na u nongshun bad u poiwir uba tuid kum ka umsaw man la ka sngi.
