Bhogtoram Mawroh
Ngin leh kumno ïa ki Nongdie Madan ? Kane ka dei ka jingkylli kaba ki nongpynïaid kam bad ki shakri Sorkar ki kylli naduh ka por ba long Myntri Rangbah u Mukul Sangma. Dei ha ka por jong u Mukul Sangma ba ka Jylla Meghalaya ka la thaw ïa ka Aiñ na ka bynta ki nongdie madan, kata ka Meghalaya Street Vendors (Protection of Livelihood and Regulation of Street Vending) Act, 2014 bad ba ka Sorkar Jylla ka la pynbna paidbah ha ka 8 tarik Nohprah 2018. Kaba thamula ka long ba ha shuwa ïa kane, ka Sorkar India ka la thaw ïa ka Aiñ na ka bynta ki nongdie madan kylleng ka Ri India bad kata ka dei ka Street Vendors (Protection of Livelihood and Regulation of Street Vending) Act 2014 bad kane ka Aiñ jong ka Sorkar India (Central Act) ka la treikam naduh u bnai Jymmang jong ka snem 2014. Katkum ka Riti Synshar ka Ri India, ka Aiñ jong ka Sorkar Jylla ka dei ban dam noh namar ba ka Sorkar India ka la lah thaw ïa kajuh ka Aiñ khnang ban lait na ka jingïatyngkhuh. Ka Sorkar Jylla kam shym la kheiñ snep ïa ka Aiñ jong ka Sorkar India kaba la don lypa bad ka la ïaid sha khmat ban thaw la ka jong. Kane ka Aiñ jong ka Sorkar Jylla, kaba la thaw kham hadien, ka weng noh ïa ki kyndon kiba ai jingïada ïa ka kamai jakpoh jong ki nongdie madan. Kumta ka pynduhlad ïa ka hok jong ki nongdie madan ban im bad kamai jakpoh. Ki nongdie madan kiba ha kata ka por ki la dep thaw ïa ka seng, ka Meghalaya & Greater Shillong Progressive Hawkers and Street Vendors Association (MGSPHSVA), ki la pyneh bad ïakhih pyrshah ban ïada ïa la ki jong ki hok bad ki la dawa na ka Sorkar Jylla ban pyntreikam mardor ïa ka Aiñ jong ka Sorkar India. Ka jingïakhun ka la sdang naduh ka snem 2016 bad nga la ïa snoh kti lang bad ki nongdie madan.
Naduh ka snem 2016 ka la don ka jingïakren bad jingïatai hapdeng ka Sorkar Jylla bad ka MGSPHSVA tangba ki khlem poi sha ka jingïamir jingmut. Ka Sorkar Jylla, ha kitei ki snem ka pyneh hi triang bad ka kwah ban weng lut ïa baroh ki nongdie madan na ki jaka ba ki shong die jingdie. Kane ka jingpyrshang jong ka Sorkar Jylla ha kitei ki snem ka long be aiñ namar ka Aiñ jong ka Sorkar India ka khang ban weng ïa ki nongdie madan, khamtam ïa kito kiba shong die jingdie ha ki jaka kiba syndah bad ki ïew. Ka la don ka por ba ka Sorkar Meghalaya ka la pynmih hukum ban khang ïa ki kam die jingdie ha rud lynti bad ka Sorkar Jylla ka la pynap pahara da ki pulit kiba kieng ïa ki tiar ïaleh thma ban khang ïa ki nongdie madan. Bunsien ki nongdie madan ki shah knieh ki mar ki mata jong ki bad ki hap ban leit hajir sha ïingshari ban ïoh biang ïa ki mar ba ki la shah knieh. Ha kitei ki snem ki nongdie madan ki la pynlong ïa ka jingïakhih da kaba ïeng bad shong kyllaiñ mungor ha ki jaka ba ki ju kamai jakpoh bad rah ïa ki jingthoh kiba batai ïa ki kyrteng jong ki, nangta hangno ki shong die jingdie bad ki shnong/dong ba ki shong ki sah bad kumta ter ter. Ki da kyntu bad kyrpad jur ruh ba ki bor Sorkar kin wan ban jurip shaphang jong ki katkum ki kyndon jong ka Aiñ jong ka Sorkar India. Katkum ka Aiñ jong ka Sorkar India (Central Act) ym lah ban weng ïa ki nongdie madan khlem da leh ka sorjamin ha ki jaka ba ki shong die jingdie lane kata ka in-situ Survey. Khlem suidñiew ïa ki kyndon Aiñ, ka Sorkar Jylla ka khot ïa ki briew ban thep kyrteng ha ophis Municipal na ka bynta ban ai ïa ki syrnot (license) ban shong die jingdie ha madan. Ka MGSPHSVA ka la pynrem bad pyrshah jur ïa kane ka jingleh jong ka Sorkar namar ba ka ai lad pynban ïa ki bym dei ki nongdie madan ban ïoh license. Kumta ka MGSPHSVA ka la pynlong ïa ka jingïakhih pyrshah. Khatduh ka jingïakhun ka poi sha ka tyngkong ïing jong ka Meghalaya High Court bad ka mokutduma ka la neh palat ïa ka san snem.
Khatduh khatwai ha u bnai Nailar 2022, ka Sorkar Jylla hapoh ka jinglong Myntri Rangbah u Conrad Sangma, ka la shim ïa ka rai ban pyndam noh ïa ka Aiñ jong ka Sorkar Jylla kaba ïadei bad ki nongdie madan. Da kane ka rai ka Sorkar Jylla ka la pdiang ban pyntreikam ïa ka Central Act bad ka la long u soh jong ka jingjop jong ki nongdie madan bad ka Seng jong ki (MGSPHSVA) kiba la dawa ban pyntreikam ïa ka Central Act naduh kaba sdang. ñiuma, hynriew tylli ki snem ki la shu bijai ei bad ki nongdie madan ki la duh thiah duh dem bad duh ïa ka hok kamai jakpoh jong ki.
Ryngkat bad ka kynhun Thma U Rangli-Juki (TUR) nga la ïadon bynta ha kaba lum lang ïa ki nongdie madan kiba don ha ka Nongbah Shillong, ban batai sha ki halor ka jingïapher hapdeng ka Aiñ jong ka Jylla Meghalaya bad ka Aiñ jong ka Sorkar India, ban pynshai ruh ïa ki kyndon jong ka Central Act bad balei ba donkam ban pyntreikam ïa ka Aiñ jong ka Sorkar India. Nga la ïadon bynta ruh ha kaba lum thup ïa ki kot ki sla kiba donkam, ban jurip thikna ïa ka jingdon ki nongdie madan bad buh jingthoh kiba shai shaphang ki dkhot jong ka MGSPHSVA. Nalor nangta nga la ïashim bynta bad ki nongdie madan ha ka jingïakhih paidbah jong ki bad ka jingïakhun jong ki ha ïingshari. Ha kane ka jingïashim bynta nga la ïohlad ruh ban sngap ïa ki khana kiba shimet jong ki bad ki dei kine ki khana briew jong ki kiba shong sah ha ka jingmut jingpyrkhat jong nga haduh mynta bad ki ban ïaineh shi rta bad nga. Ha kane ka jingthoh ngan ïapur lem sha phi ki nongpule ïa kine ki khana-
Kawei na ki khana kaba pynpait dohnud ka dei shaphang iwei i kong iba shah khot hajir sha ïingshari na ka bynta ba in ïoh biang ïa ki mar ki mata kiba i la shah knieh ha ki bor sorkar. Ngi la ïakynduh bad ine i kong ha ka por ba ngi don ha ïingshari na ka bynta ka mokutduma jong ka MGSPHSVA. Ine i kong i dei iba shait die jhur harud lynti ha pyrshah kawei ka ophis Sorkar ha Shillong bad man la ka sngi ki shakri Sorkar naduh kiba heh haduh kiba rit ki ju wan thied jhur na i. Kynsan ha kawei ka sngi la hukum ïa i ba im bit shuh ban shong die jingdie bad ki la knieh noh ïa ki mar jong i. Ban ïoh biang ïa ki mar ba i la shah knieh la bthah ïa i ban leit mih sha ïingshari, hynrei kaba pynlyngngoh pat ka long ba ki shakri Sorkar kiba ju thied jingbam na i ki dei kijuh ki briew kiba pynsangeh ïa ka kamai ja jong i bad knieh ïa ki mar jong i. Kaba sngewsih ka long ba ynda i la leit mih sha ïingshari ryngkat bad I khun rit ba i shu bah ha met, la ong ïa i pat ba ym don jingmudui pyrshah ei ei ïa I. Phi lah ban mutdur katno ka ktah ïa i ban leit sha ïingshari hapdeng ka jingkyiuh bad jingsyier tang namar ba i shong die jingdie harud lynti ban kamai bad bsa ïa ki khun.
Ha kawei ka jingïalang jong ki nongdie madan ngi la ïakynduh ïa uwei u samla uba la palat ar phew snem ka rta bad une naduh ba u sdang khie samla u la kamai da kaba shong die jingdie harud lynti. Une u samla u la ïathuh ba na ka kamai ba u ïoh u la lah ban phah bad kyrshan skul ïa u para. Kumjuh ruh kawei ka longkmie ka la ïathuh ba da ka kamai ba ka ïoh na kaba die jingdie harud lynti ka la lah ban pynnang pynstad ïa ki khun bad uwei na ki khun shynrang jong ka u la pyndep ïa ka jingpule Master of Commerce bad u ju ïarap ban ai jinghikai ei (free tuition) ïa ki khun jong ki nongtrei nongbylla.
Katkum ka Central Act, ka jingdon jong ki nongdie madan kam dei ban palat ïa ka 2.5% na ka jingdon briew ha ka Nongbah ne ka ward ne ka shnong. Kumta halor kine ki jingkheiñ ngi shem ba ha kine ki Constituency, kum ha East Shillong, North Shillong, South Shillong, West Shillong bad Pynthorbah kumba 3473 ngut ki nongdie madan ki dei ban ïoh shong die jingdie harud lynti ne ha ki jaka ba la kdew na ka bynta jong ki katkum ka Aiñ. Kane ka mut ruh ba ha kine ki hynriew tylli ki snem kumba 3000 ngut tam ki nongdie madan ki la lah ban bsa ïa ki khun, ban pyndap ha ïing, ban phah skul, ban ïathoh shongkurim, ban pun ban kha khun, ban leh-kmen bad khamtam eh ban kyrmen ba kin leit na kane ka pyrthei ha ka burom ka ijot. Kane ka dei ka jingjop jong ki nongdie madan bad haduh mynta ki dang ïakhun ban ïoh ïa kine ki hok jong ki.
Na ka por sha ka por ki nongdie madan, khamtam ki bym dei ki trai Jylla ne indigenous people ki long ki sohpdung jong ki jingïakhih ne jingïakynad kiba ju jia ha ka Nongbah Shillong. Kane ka ktah bha ïa ki bad lynter ki im ha ka jingrit bad jingdukha mynsiem. Kane ka ktah jur ruh ïa ngi kiba ïadon lem bad ki namar ba ngi tip shai ba kine ki dei ki briew ki bym don bor, kiba duk bad ki bym lah hi ruh ban thied duh ïa ka Ri Khasi baroh kawei. Namar ba ki nongdie madan (ki khasi bad bym dei khasi) ki wan na ka longïing baduk, kumta kiba bun na ki, ki shong ïingwai ha ki shnong kiba tat ka bai wai bad ki ïashongkhleh bad kiwei pat ki jaitbynriew. Kumta ki jaka shong jong ki, ki dei ki sohpdung bad ki ju shah pynjulor ha ki por ba don ka jingïakynad ha ka Nongbah. Nga kynmaw ha ka snem 2017, ha ka por ba jur bha ka jingïakhih pyrshah lynti rel kawei ka longïing jong iwei i dkhot jong ka MGSPHSVA ka la shah kawang petrol bomb bad iwei na ki khun i la mynsaw. Hooid, kane ka jingkawang petrol bomb kam dei kaba la thmu khnang ban pynmynsaw ïa kata ka ïng, hynrei namar ba i shong ha ka shnong bad ka ïing shongwai kaba ki ïashong-khleh, kane ka longïing ka ngat ha ka apot jong ka jingisih jaitbynriew bad jing-thombor ïa kiba duk bad ki riewmadan. Ka don ruh ka jingshisha ba ki briew ne ki bor sorkar kiba kwah ban weng ïa baroh ki nongdie madan ki ju ber da ka bih pynïapher jaitbynriew bad ki kynnoh lai phew jait ba ki nongdie madan ki jyllei da ki “mynder” suda. Kane ka jingkam bad jingkynnoh jong ki ka long kaba bakla bad ka dei kaba shu thok bad lamler. Nga kwah ban ïathuh hange ba ka MGSPHSVA ka dei ka seng jong ki nongdie madan kaba heh duh bad ka dei ruh ka seng kaba biang ki kot ki sla bad ki jingkheiñ kiba lah ban ïathuh bad pynshisha ïa ka jingdon jong ki nongdie madan. Ngi dei ban tip bad pdiang ïa kane ka jingshisha ba 80% ne phra phew na ka shi spah ki nongdie madan ki dei ki Khasi bad kata ruh kiba bun ki dei ki kynthei. Hynrei baroh shi katta la ïalam bakla ïa ki paidbah da ka jingpynïapher jaitbynriew bad jingpynisih para briew.
Ha ki lai sngi jong ka jingïakhih da kaba ïeng bad shong kyllaiñ mungor ha ki jaka shong die jingdie ba la pynlong da ki nongdie madan, nga la ïashim bynta bad ka kynhun kaba don ha Khyndai Lad. Ngi la ïeng ryngkat bad ki jingthoh (placard) hakhmat ka dukan Reliance Shopping Mall. Ki briew kiba ïaid lynti ki la wan ban kylli kaei kaba jia ? Don kiba sngewlem, don pat kiba shu peit bad ki ïaid noh. Ha ka kynhun ba nga don bynta ki don ruh ki nongdie madan ki bym dei ki Khasi bad iwei i kong i la wan ban ai mynsiem ïa ngi, tangba i da tohkit ïa ka shong ka sah, ka jait ka khong bad ka tynrai shnong jong ki nongdie madan ki bym dei ki Khasi. Don ha kata ka por tang khyndiat eh (tang hapoh shi kti) na pdeng ki nongdie madan kiba don ka EPIC na bar ka Jylla bad kane ka la pynbitar tik ïa ita i Kong. Ka jingbitar jong ita I kong ka mih na ka jingsngewthuh bakla ba ki briew kiba na bar kin sa wan ban nguid tylli ïa ngi ki trai shnong, kumta ka long kaba shong ñia ban shoh ban dat bad ban khñoit ïa ki bym dei ki khasi.
Kawei phin shem ba ha kane ka jingïathuh khana jong nga, nga khlem kdew la kita ki nongdie madan kiba nga la ïashem ki dei kiei ? Ne ki dei na ka jaitbynriew aiu? La ki dei ki Khasi ne ki “mynder”?ñiuma, don kiba dei ki Khasi bad don ruh ki bym dei ki Khasi, tangba ngan ym ïathuh ïa phi mano ba dei Khasi bad mano bym dei Khasi. Ka daw ka long ba nga kwah ban tynjuh ïa phi ki nongpule. Ma phi ki nongpule baieid kiba pule ia kane ka jingthoh jong nga haduh kane ka khyllipmat nga kwah ba phin ai rong hi ma phi da ki rong jaitbynriew kiba pher ïa ki nongdie madan. Lada don napdeng jong phi kiba sngewdei ba tang ki Khasi kiba don ka hok ha kane ka Jylla, klet bad kyntait noh ïa ka jingshah shitom bad jingdukha mynsiem jong ki nongdie madan ki bym dei ki Khasi. Hynrei na ka bynta kito kiba pyrkhat ba kine ki nongdie madan kiba nga ïathuhkhana hangne ki dei ki Khasi, sngewlem na ka bynta jong ki bad bitar ïa ka Sorkar kaba la buh ïa ki ha kane ka jingkordit. Tang kawei nga kyrpad lada phi don jingisih ïa ki para briew ruh sngewbha isih ïa kiba dei ban isih namar lada phim tip ïano ban isih, phi lah ban isih bad tim pynban ïa ki para doh ki para snam. ïa kito pat ki briew kiba kwah ba ka Sorkar kan weng lut ïa ki nongdie madan, la ki dei ki Khasi ne ki bym dei ki Khasi, to long kiba laitluid ban isih bad tim ïa baroh. Kane ka kynhun kam donkam ban sngewbieit namar kam dei ka kynhun kaba shun ne isih jaitbynriew, hynrei ka dei pat ka kynhun kaba isih ïa ki para briew khamtam eh ïa kiba duk.
Ki nongdie madan ki la ïakhun ïa ka thma kaba jlan bad kin ïai bteng ban ïakhun bad ïeng skhem ha ka nongrim jong ki. Ym lah ban len ba kane ka Sorkar kaba mynta ka pyrshang ban weng ïa ki jingeh bad ai ha ki nongdie madan ïa ki hok jong ki. Mynta kumne ki kam bad jingpynbeit kam ki la sdang ban ïaid. Lyngba ki por ki nongdie madan ki la shemphang kumno ban peitngor bad kin ïai peitngor tat haduh ba kin da ïoh ia ki hok jong ki katkum ka Riti Synshar. Nga kyrmen ba shen kin sa ïoh ruh ïa ka jingim kaba don burom bad kaba shngaiñ.
(Kane ka jingthoh ka dei ka jingsngew u nongthoh shimet)
