B. N. Khongwar
Ka sienjam ba la shim da ka Khasi Authors Society (KAS) ban pyneh rngiew biang ïa ka ktien Khasi ka long kawei na ki jingkyrsiew thiah dei por ïa ka jaidbynriew Hynñiew Trep Hynñiew Skum. Kumba u H. O. Mawrie (bam kwai ha dwar u blei) ha kawei na ki kot jong u, u la batai ba ka rngiew ka dei kata kaba pynïapher ïa u Briew na ki mrad, kumjuh ruh ka sienjam ka KAS ka long ban pynïapher na kiwei pat ki jaidbynriew bad u Khasi, kata na u Kharlieh u Kharïong. Hooid kiei-kiei ki kynja jingphohsniew kynsha shaphang ka lawei ka Jaidbynriew rit paid jong ngi ki ju wan paw bad ki jingduh jingkyrmen haba peit bad bishar ïa ka jinglong ka Jaidbynriew lajong ki wan ban tyllep ïa ki jingmut jingpyrkhat jong nga, hynrei ka jingkyrmen hi ka dang don katba u sai jingim um pat kut ban kyrshan bad ai mynsiem ïa la ki para Ri. U lyoh ïong ldui u sdien hynrei ha kum kane ka khyllipmat bluit ka sharak jingshai la wan tbeh hapdeng ka miet baduk bad hapdeng ka jingsakma lynti ki khun ka Ri da ki riew ïohi jngai ka Ri kata ka KAS kumba ka ktien ka ong haba im ka ktien im ka jaidbynriew kumta ruh u K. S. Nongkynrih u ong ba lada ngi ïohi sngew ba don ba kren ïa ka ktien Khasi ha ïewduh ne hangno-hangno kata ruh ka pynshisha ba kata kam dei tang ka ktien hynrei ka dei hi ruh ka sur jong ka jaidbynriew kaba pyntikna ba u Khasi u dangim ne ka jaidbynriew Khasi ka dang don ha sla pyrthei.
Kaei kaba ngi sakhi ha kane ka juk mynta ka long ba kiba bun hi ki Khasi, khamtam kiba sah ha ki jaka sor kim sngew bang shuh ban pule ne wat ban kren ha ïing da ka ktien la jong. To sha ki nongkyndong namar ki duna palat kita ki English School te ka ktien Khasi hi ka dang ïaid kam. Hooid ka don ka jingïoh nong ha ka ïoh kam ïoh jam lada tbit English hynrei ban ong haduh ban da ym sngewbang ïa la ka ktien lajong te ka bym sngew shong nongrim haei-haei ruh kumba uwei na ki nongkren ha ka lympung pyneh rngiew jong ka KAS ïa ka ktien Khasi u ong ba ngi nguid hi ïa la ka ktien la jong kumba ka khana parom ka ong ba u Khasi u nguid noh ïa la ki dak thoh la jong. Kat ka jingshong kun ka ktien “Mei” bad “Pa” ruh la mih ka ktien Mimi, Mom, Dad bad ki khynnah skul Sor lei lei namar la ka ktien Khasi ka la ïap na rympei la jong wat ki jhur ki soh ruh ki tip ha ka Ktien English bad ha ka ktien la jong kim tip ei- ei. Dei kane keiñ ka dawbah ba ngi la pynjemdaw hi dalade ïalade. Kumba uwei pat u samla u ong ba ka jingnang jingstad bad kam dei ba ngi la stad lut nadong shadong ka long kaba dei.
Ngi ïohi hi ba ngi ki Khasi haba ngi tip ïa ka ktien kiwei wat la kita ki nongwei ki tip ïa ka ktien jong ngi haba ngi thied ngi pet ban pynpaw ïa la kata ka jingsngew stad sngew juk shai ngi kren beit da ka Ktien nongwei kata “Kitna ……” ne “How much …..” Ha ka jingshisha lada kim sngewthuh ïa ka ktien Khasi te dei keiñ ban leh kumta hynrei nyngkong te to shuwa ngin kren dala ka Ktien lajong. Lada u Khasi u die ne thied ei – ei ha ki dkhar ki bym nangbha ban kren pynbeit senten ruh ngi bud lang ïa ka senten Khasi ba bakla jong ki poiei kata “Maphi die katno kane ?” ha jaka “Phi die katno kane” shuh shuh ruh “Maphi shim te ma nga ai,” Kaei kane ? Hato kam dei ka jingsngew stad sngew jukshai palat ne ka jingsngew hanga mei ban ioh pynpaw pyrthei ba ngi nang bha ïa ka ktien kiwei ? Hynrei ha lyndet bad ha u ‘riew shemphang ka paw ba kum kine ki briew ki dei ki ingkhong shyllangmat, u paidkar te u lah ban kheiñ triem kheiñ khaiñ ïada ïa kane ka dei satang ka jingtrei dohim doh-ïap hi ma ngi ba ka ktien khasi ka dei ban rung noh mardor ha ka khyrnit baphra ka Riti Synshar ka India.
Mynta ngan kdat sha kawei pat ka phang kata ka long ba ka jingpyneh rngiew ïa ka ktien Khasi ka thew bad ka long kaba jylliew sat kat ka ñiamra bad ka jrong palat ïa ka kynjang ki lum Makashang baphieng.Hooid kum u samla ba dang khie dang san bad dang lung ka pyrkhat ka pyrdaiñ ngam lah ban ngam nud ban ong ba kaei kaba nga kren hangne ka biang lut bad ka pura nadong shadong. Kam thew tang ban pynrung ïa ka ktien Khasi ha ka khyrnit baphra, hynrei ka thew ruh ïa ka rukom im, ka riam bad khamtam ki kyrteng ki jaka puta kiba ngi ïoh long trai na ki Kñi ki kpa ki mynbarim bajah da ka snam bad ka jingïaleh kumba ki ong “Ka Ri umsnam u Kñi u Kpa.” Kine ki kyntien nongwei ki jliah noh suki-pa-suki ïa ka jong ngi kumba ong u Myllung K. S. Nongkynrih ha ki poitri “U Ren.”
Kaei kaba nga mut kren hangne ka long ba kiba bun ki jaka putañi u Kpa.” Kine ki kyntien nongwei ki jliah noh suki pa suki ïa ka jong ngi kumba ong u Myllung K. S. Nongkynrih ha ki poitri “U Ren.”
Kaei kaba nga mut kren hangne ka long ba kiba bun ki jaka puta hangne ha Ri lum Khasi kiba don la ki kyrteng tynrai kumba suit ba shor u Mynbarim ki la sdang lngaid suki – pa – suki ha ki jingtyllun ki shalyntem ka por kaei ka daw kaba pynlong ïa kane ka jubab hi ka long ba ngi la sngew stad sngew jukshai shaba palat bad ka jingkylla ingkhong shyllang mat shaba palat. Wat kiba (briew) kiba kam ïalade kum ki Nongïalam bad ki riew ieit Jaidbynriew la ha ka kyrteng ki sengbhalang, ka saiñ hima sima, haduh ka saiñ pyrthei ruh ki ïohthiah ngai – ngai thik kumba la shah shoh khaw dawai bad kum ka wang shoh sngi. Lada kat ïa ki kyrteng ki jaka puta kiba ngi da iohi da ki khmat bad kiba ngi ïohsngew ruh da ka sur ngi klet noh kan eh aiu sa ïa ka ktien ka thylliej kaba shu ïohsngew haba kren ban klet noh. Hato phi mynjur ïa kane ? Lada Hooid ne em balei? bad kaei ka daw, sa ïa pyrkhat lang ma phi ruh ki nong pule. Ngi sngew sarong ban tip ba ka Sohra ka dei kawei na ki jaka ba paw bad ba bun ki nongjngoh kai pyrthei wat na sha bor rih ruh, hynrei to tip ba hakhmat ka pyrthei ym ju don ba kham bna koit ïa kata ka Sohra, hynrei ki tip bha tang ha ka kyrteng Cherrapunjee. Hato kane ka ktien Cherrapunjee ka dei ka ktien aiu ? Mano ba la ai kyrteng ïa ka kumne? Hato ki mynbarim ki biej sniang eh mo ba ki ai kyrteng Sohra. Ne ki bapli ki bakla ne to ïa pyrkhat lang ma phi. Wat ka karkhana dewbilat hangne ruh ka dei ka Mawmluh Cherrapunjee Cement Limited, hato ym long mo ban ai kyrteng da ka Mawmluh Sohra Cement Limited namar kane ka jaka ka ïahap dur sbak hi ban ai kumtei. Balei ka long kumne ? Hato kam dei mo ka jingñiew beiñ ka jingbym kheiñ snep ïa la ka jong. Bishar ma phi ? Wat ha ka map ruh la thoh Cherrapunjee ne ki saiñ board ruh nai ïa ong ïa u Kharlieh Kharïong lei – lei uba kylli shaei ka lynti ïaid ban poi sha Cherrapunjee (Sohra).
Kawei pat ka jaka sha thaiñ Riangdo West Khasi kaba don par mawsynrut la tip kum ka Sonapahar. Hato ki longshuwa kim ju tip ne bna ïa kane ka jaka ba kam don shuh ka kyrteng trai jaka ? To sa ïa pynshai lem ma phi ruh, khamtam ki trai jaka ki kham tip bha ïa kata ka Jhalupara bad Barapathar (Mawbah) lada sngap na ka kyrteng te sngew kumba kan don sha Ri thor Ridkhar, phewse kane ruh ka don hangne hi. Sa kawei pat ka Barabazaar (ïewduh) ruh ka long hi kumjuh wat la kane ka jaka ka dei ka kad bah ka khaiï ka pateng ka Ri Khasi, kiba bun hi kiba na nongkyndong ruh nai ïa ong ïa ki nongsor lei – lei (tangba ym baroh) da sngew hieng sngew stad sngew nangbha ban ong Barabazaar khamtam haba ïa kren ïa ïaid ïa ïeng lei bad ki bar jylla ki kharlieh ki kharïong. Wat ki ophis Sorkar bad ki bank ruh la thoh beit Barabazaar ne Burabazaar branch. Sa katto katne por khamtam ki pateng ban wan lei – lei wat ïa ka ïewduh lada ki poi man ka sngi ruh kin nym tip haei ka ïewduh ka don namar la jop ei ki ktien u poiei poiwir Bara ne Bura Bazaar.
Ka pung Umïam ruh la ju tip kum ka Barapani wat la ka kyrteng hok u Khasi ka dei Umïam ruh, hooid ki Sengbhalang ki ju leit pyndam teng-teng ïa ka ktien Barapani hynrei nga tip ba hapoh google map la tip hi Barapani, nga i ba lada sngew khia shisha ïa kata to ngin ïa pyndam syndon wat ïa ka ktien barapani bad bujli noh da ka Umïam wat ha ki google, ki map ym shuh tang ha ki saiñ board. Kine kiei – kiei ki jia long hi namar la stad la nang palat pud ka jinglong jukshai palat pud wat ki nongïalam ruh i kumba ki matlah bad ïohthiah wat kito kiba kam ïalade kum ki nongïalam kane ka jaidbynriew Khasi, namar bun ki ringmatlah ki ‘riew kai suda.
Mynta lei – lei la mih kiba kham stad shuh – shuh na ka ktien ka thylliej shuwa ka sdang ym ha ki jingthoh ruh (ym slem wat ha ki jingthoh ruh nga i ) ba la ïoh sa kawei pat ka kyrteng jem rngiew ba ïa ka Laitumkhrah ruh la mih noh da ka Laimo ne Laimu. Nga i bad nga sngew ruh ba ki nongbud bos (Bus conductor) ruh haba khot nongshong kali (Passenger) hana Laimu – Laimu ne Laimo-Laimo ka la mih ym shuh Laitumkhrah. Nga i ïa kiba bun hi te ki da sngew hieng khmut sngew jukshai bha lada khot Laimu ïa ka Laitumkhrah, satang katno lei ïa ka Wah Umkhrah ruh Wahmu. Dei kum kine keiñ ki daw ïing daw sem lajong kiba da jem ka rngiew ka bshi u Khasi ruh bad shisien ba la trei ka daw ïing daw sem ruh ym ju lah khie khlieh shuh.
Kine ki long tang ki katto katne kiba nga kren hynrei lada kren lut te kawei kot rben ruh la mih hi tang ha kane ka phang. To nga kyrpad ïa phi ki nongïalam na kano – kano ka kynhun ba phin leh eiei ïa kane ne phi ki nongïalam saiñpyrthei ne saiñ hima sima ruh ka por ka dang biang bha hi ruh. Lada ym lah da ka jingïakren to sa thaw noh sada kano-kano ka Jingïakhih ruh ha kane ka bynta. Lada kat ka jingstad bad jingshai ki Jaidbynriew Marathi hapoh Maharashtra ïa ka kyrteng ka nongbah heh Bombay ba ai u Kharlieh u dang ai pat da ka kyrteng tynrai Mumbai hadien bala laitluid na u Kharlieh, ngi hi ruh ngi la laitluid bad ïoh ïa ka jylla lajong kum kiwei pat, kan eh aiu ban pynkylla bad ai ba ka pyrthei kan tip ïa ka Sohra da ka Sohra hi ym shuh Cherrapunjee, ïewduh nadong shadong ïa kiba don ha ïewduh ha jaka Barabazaar bad kiwei – kiwei pat.
Khyndiat nga ai khubor khuhok ïa ki ‘riew rangbah kiba lah ban suit ban shor da ka kyrteng ka ktien ki poiei ba ki khot, kumba nga tip bad bna na ki khana ki katto katne lada ka dei shisha kumta kine ki ‘riew rangbah ki dei shisha da ka kam ki ‘riew ieid jaidbynriew, ym kum kiba bun kiba shu kyang na rynsan ha ki jingïalang paidbah, nga ieid ïala ka jaidbynriew ?
Khlem da bun ktien shuh ngan ong biang ka jingpyneh rngiew ïa ka ktien Khasi ka long kaba ïar haduh katta – katta ha ka saiñpyrkhat shimet jong nga. Lada lyngba ine i jingthoh ba lyngkot nga la ktah mationg bad kren sniew ne pynsngewsih ïano – ïano nga kloi ban ong “MAP,” namar ka thong ka mir jong nga hi ka long ban kyrsiew thiah ïa la ki para ri bad bad ba ki nongïalam kin mih shakhmat ban leh eiei bad ban ïalam ban ïakhun ha kane ka bynta. Bad sa kawei ruh ka thong ka mir jong nga hi ka long beit ïa kaei-kaei kaba bha. Nga kubur ba nga dang long uba duna bad dang lung ka pyrkhat ka pyrdaiñ namar nga long tang kum u samla ba dangkhie bad ba dang lyngkot jingmut jingpyrkhat
