Bhogtoram Mawroh
Ka kyrteng Michael N. Syiem lane Bah Mike, ka ïa-snoh bad ka Maitshaphrang Movement lane kata ka saiñpyrkhat bad jingïakhih kaba angnud ban pynkylla ïa ki katto katne ki dei riti ïoh pateng-long pateng hapdeng ki Khasi. Na ka por sha ka por, ka kynhun Maitshaphrang hapoh ka jingïalam I Bah Michael N. Syiem, ka kren bad kynthoh halor kiba bun ki mat ki jura, ka ïai ban bad ïai dawa ïa ki mat jong ka, kaba ka la buh ha khmat ka imlang sahlang. Kiba ithuh-ithaw bha bad i Bah Mike ki ong, ba i dei u briew u bym kylla ha ka jingpyrkhat bad wei ba i la ngeit ne kren, in buddien haduh kaba kut ïa ki mat kiba ngi sngewthuh bad ngeit ki long kiba dei bad kiba shong nia. La ïathuh ruh ïa nga ba ka jingpyrkhat jong i Bah Mike halor ka synshar khadar kaba i shait kren, “kat nang duna ki bor Sorkar, katta ka nang bha ha ka synshar khadar” bad kane i la ju kren naduh 25 snem mynshuwa bad ka jingngeit jong i kam pat shym kylla. Ngi lah ban pdiang ne kyntait ïa ka saiñ pyrkhat jong i, hynrei kham ñiar ban shem ïa u briew uba neh jingmut ha kawei ka phang bad jingngeit. Kaba i ju ong ruh ka long kane, “ba kiwei ki seng ki ïakhih tang halor ki ishu” katba ka Maitshaphrang ka ïakren bad ïakhun halor ka agenda bad ka saiñ pyrkhat. Ka Maitshaphrang ka sdang ban ïakhun halor ki agenda bad saiñ pyrkhat bad ynda haba ka saiñ pyrkhat kaba ki thmu ban pynurlong ka la wan dur kumta ki jam noh sa sha kawei pat ka bynta. Lada phi pule bniah ïa ka jingïakhun jong i Bah Mike ka paw ba ka long shisha kumta.
La tip paidbah, ba i Bah Mike i dei uwei na ki nongïakhun ba ha khmat eh ban pynïoh ïa ka Aiñ wad jingtip ne ka Right to Information Act, kaba la long aiñ ha ka snem 2005 bad kumjuh ruh ha ka jingïakhun ban pynlong aiñ ïa ka Lokayukta ne ka tnat ïakhun pyrshah bamsap kaba laitluid. Ka jingïaleh jong i bad ka Maitshaphrang Movement ban pynlong aiñ ïa ka Compulsory Registration of Marriage ka la long kaba jop. Wat la, i khlem long u MLA lymne shah jied sha ka Iing Dorbar Thaw Aiñ, pynban lyngba ka saiñ pyrkhat bad jingïakhih jong I, i la lah ban pynlong aiñ ïa ki bun tylli ki aiñ, ha kaba wat ki nongthaw aiñ kiba la shah jied sha ka ïing Dorbar Thaw Aiñ kim shym la lah ban leh ha ka rta ne samoi ba ki long MLA. Lehse, lah ban kylli ne mutdur, kan jia aiu lada i Bah Mike in jin da la shah jied kum u MLA? Kawei pat ka mat kaba dang sahteng bad kaba ym pat shym lah ban pynurlong bad kaba ngi tip ba ka long ka mat kaba i Bah Mike i thrang haduh katta katta ban pynjia long bad kata ka dei ka jingsam bynta lang ïa ka spah nongkynti bad ka spah nongtymmen sha ki khun shynrang bad khun kynthei bad ruh ban wanrah ïa ka jingkylla ïa ka rukom kheiñ jait. Lehse, kine ki mat kin dang shim por bad kin dang mih ki jingïatai, tangba katkum i Bah Mike ki dei ki mat kiba ktah eh ïa ka im ka ïap jong ka jaidbynriew Khasi bad kaba la dei noh ban pyrkhat bad pynkylla thymmai.
Ha ka 21 Risaw 2024, ka kynhun Meghalaya Together, ka la khot ïa i Bah Mike sha ka rynsan jong ka jingïakren kaba markhmat halor ka jingim, ka jingtrei bad ka saiñ pyrkhat jong i kum u riewpyrkhat bad u nongïalam jong ka seng samla pule (KSU) ha ki phew snem kiba la leit noh. Ka jingthmu jong kane ka rynsan ka long ban pyrshang ban ïakren-ïatai halor ki mat kiba ktah ïa ka imlang sahlang bad kumno ban ïatei bad ïa-im lang kum ki nongshong shnong. ïa kane ka rynsan la pynïaid da u Kyrsoibor Pyrtuh bad la pynlong ha ka dukan bam jingbam kaba kyrteng, Ka Rynsan Shillong, kaba don hajan ka Shillong College. Ka Meghalaya Together ka sngewburom ïa i Bah Mike, iba la pdiang bad wan sha kane ka prokram. Ka jingïakren ka la sdang da kaba kylli ïa i Bah Mike ïa ka por jong ka jinglong nongïalam jong i kum u President jong ka Khasi Students’ Union ha ka 1979, kaba long ruh ka snem kaba jur bha ka jingïakynad jaidbynriew ha ka Nongbah Shillong. Kane ka jingïakynad ka la ktah ïa ka shong suk shong shngaiñ jong ka Nongbah. Halor kane ka bynta, i Bah Mike i la pynshai ba ki samla pule kiba long ki dkhot jong ka KSU ryngkat bad i, ki la shah kem bad shah thep along bad i kubur ruh ba i Bah B.B Lyngdoh, iba long u Myntri Rangbah ka Jylla ha kitai ki snem, i long uba ehrang bad uba khlaiñ bor bad u la lah ban tem ïa ka jingïakynad kaba klang kum ka ding.
Nangta ka jingïakren ka la pur sa sha ka phang ba kumno ka jingïashut jabieng bad ki para samla kiba ïa-pule lang ha ka University ka la ktik jingmut bad ha kaba I la ïoh lad ban saiñdur shuh shuh ïa ki jingmut jingpyrkhat bad sdang ban tohkit bniah ïa ka riti tynrai jong ka Jaitbynriew. Ha kane ka jingtohkit, i la shem ba don katto katne ki riti ki bym ïadei dur shuh bad ka juk thymmai kaba ngi im. I Bah Mike i la pynpaw ruh ba katno i sngewmong ne sngewdiaw halor ka jingduna bor jong ki shynrang Khasi, khamtam ha ka liang ka jingïoh pateng bad ka kamai kajih ha kaba I shem ba ka dei na ka daw jong ka riti dustur. Ha ka jingpyrkhat jong i Bah Mike, ka riti dustur ka dei kawei na ki daw jong ka jingpra jong ki longïing longsem, ka jinghiar jong ka kamai kajih bad ka ïoh ka kot. Kane ka dei ka mat kaba kongsan eh ha katei ka sngi, namar ka jingïakren bad i Bah Mike ka la bteng wat hadien ba la wai ka prokram ruh.
Ym lah ban len, ba ka jingïakynad jaitbynriew kaba la jia ha ka snem 1979 ka la ïeh ïa u sohkhliang bad haduh mynta mynne kane ka jingjia ka dang pyntieng pynsyier ïa kiba bun ki nongshong shnong, khamtam eh ïa ki kynhun jaitbynriew ki bym dei ki Khasi, kiba la buhai shnong ha kine ki lum naduh shuwa ba ka Ri India kan laitluid. Ka jingjulor na kane ka jingïakynad, ka jingïashoh ïadat ka la jur bad shibun ki la kylla phetwir shipor bad ki la duh ïa ki jingdon jingem bad kiwei.ñiuma, i Bah Mike ruh, i la pyrshang ban ïathuh ïa ki jingjia kumba ki jia, hynrei im lah pat ban ong ba nangno kata ka ding jong ka jingïakynad ka sdang? Ha ka jingïakren i la pynpaw ruh ba ka don ka jingsngewthuh ba ki jingeh kiba don ha ka Jylla Meghalaya ka dei na ka daw ka jingdon bun ki nongshong shnong ki bym dei na ka jaitbynriew trai ri. Katkum ka jingpyrkhat jong i Bah Mike ka long bad i ong kumne, “Ki briew kiba tlot bor ki dap tang ka jingsheptieng bad kat shaba ki phai ki ïohi tang da ki nongshun suda”. Nga ïahap jingmut bad kaei kaba i Bah Mike i ong, tangba nga don ban pynwandur da kumwei pat halor katei ka jingong.
Kata kaba ngi ong ka “Jaidbynriew politics” kaba la suhthied ha kine ki lum ka sahkut tang ha kaba wad ne thaw ïa ki nongshun ne ba kiwei ki bym dei na ka Jaitbynriew Khasi ki la shim noh ïa ki hok jong ngi baroh bad ba ki la tuh lut ïa ka spah ka phew jong ka jaitbynriew. Katba ki dak jingkheiñ jong ki khanasamari bad kiwei pat kiba paw ha madan man la ka sngi, kim kyrshan ia kata ka jingpynsngewthuh namar bun ki kam, khamtam ki kam sorkar bad kam synshar, la batbad pynïaid hi da ki trai ri. Ki kynhun jaitbynriew ki bym dei ki trai ri ki dei tang ki dieng shaiñ doh bad i kumba la kynthup sa ïa ka kynhun jaitbynriew Garo ha kata ka thup. Kiba bun ki kynhun jaitbynriew kiba ïa imlang ha kane ka Jylla la ñiew ïa kiba ki long ka jingma ïa ka khyndew ka shyiap bad ïa ki hok jong ki trai ri. Nalor nangta, la ñiew beiñ ruh sa ïa ki para ri ki bym pdiang ia ka rukom pyrkhat khim jingmut shaphang ka jaitbynriew lane ki bym ïahap bad ka jingpyrkhat jong uba bun ba lang, bad khamtam ïa ki kynthei kiba shongkurim shabar na ka jaitbynriew, ba ki dei ki nongshun jong ka jaitbynriew. Kumta ki dei ban don beit ki nongshun kiba pyntieng pynsmiej bad kumta ka jaitbynriew ba donkam ia ki jingïada. Kane ka la ngam ha ki jingmut jingpyrkhat jong kiba bun. Nga kwah ban pynshai hangne ba kane kam dei ka jingkren jong i Bah Mike, hynrei ka dei ka jingsngewthuh jong nga haba nga pynshai shynna ïa ki katto katne ki jingkren jong I Bah Mike. Hooid, i Bah Mike i la buh ruh ka jingkylli ba ngin puson bha, ba sa katno snem yn pynkoh ja ïa ka jaitbynyriew bad kane ka jingpynkoh ja sah ka la ktah ïa ka jaitbynriew. I Bah Mike i angnud ba ka por kan poi ba ka Jaitbynriew Khasi kan ïeng ha la ki jong ki kjat bad ba ngin sngew sarong ba ngi siew ïa ka khajana, income tax.
Wat la nga ñiewkor bad ñiewburom ïa ka jingsngew bad jingshemphang jong i Bah Mike, hynrei nga ïapher jingmut bad i ha ka liang ka jingpynsngewthuh ba ki jingeh ba ka Jaitbynriew ka ïakynduh. Haba kylli halor ka jingshah pyndik kiwei ki kynhun jaitbynriew ki bym dei ki Khasi ne trai ri, i Bah Mike i pynpaw ïa ka jingsngew diaw bad ha kajuh ka por pat i ban jur ba ka Jylla Meghalaya kam dei ban kylla long kum ka Jylla Tripura ha kaba ki trai muluk ki la kylla ritpaid. Kane ka jingsngew sheptieng ne ka jingpynsheptieng ba ka Meghalaya kan kylla Jylla Tripura la ju pynsngew ruh da kiba bun ha kiwei pat ki rynsan, tangba ynda ngi ïathir bniah bad I Bah Mike haiden ba la wai ka prokram la shem ba kane ka jingsngew kam don nongrim ha ki dak jingkheiñ bad ki jingshisha. Kumba ka long mynta bad katkum ba ka paw ha ka Khanasamari ka long ba ka jingdon jong ki kynhun jaitbynriew bym dei trai muluk ka la hiar jraiñ ha kine ki 50 snem kiba la lah. Pynban la shu ïai pynsheptieng sah bad ñiewpoh ïa kiwei pat bad kaba sngewsih ka long lada baroh ki kynhun jaitbynriew ki jah noh na Meghalaya, ngin sa hap ban thaw sa da kiwei pat ki nongshun bad shna sa da kiwei pat ki khana pyntieng briew namar ba ngi la mlien ban im kumta.
Ngam lah ban pdiang ba ki Khasi ki dei ban ïehnoh lane ban pynkylla ïa ka dei-riti shim jait na ka kmie ne ïa ka kheiñ kur kheiñ kha sha ka kheiñ jait na u kpa. Hooid, ngi tip ba ki jaitbynriew kiba bun bah ha ka pyrthei ki dei kiba shim jait na u kpa, hynrei kata kam mut ba kim don ne mad ïa ki jingeh kiba ki kynhun jaitbynriew kiba shim jait na ka kmie ki mad. Kumno ka jingshim jait na u kpa kan wanrah ïa ki jingkylla ne kan lah ban weng ïa ki jingeh? Na ka bynta jong nga, ka ktien khasi bad ki ktien tnat jong ka, bad kumjuh ruh ka jingshim jait na ka kmie bad ka kheiñ kur kheiñ kha ki dei ki nongrim tynrai jong ka jaitbynriew Khasi, kiba la seng ne saiñdur naduh san ne hynriew hajar snem mynshuwa ha kane ka dewbah India, kiba ngim dei ban pynkhih. Ka jaitbynriew Khasi ka kynthup ïa ki kynhun bapher bad kiba ïapher hangne hangtai, tangba ki mih na kajuh ka thymmei bad kumba 70% na kita ki kynhun kiba mih na kajuh ka thymmei ka dei ka jaitbynriew Khasi kaba dang sah, dang speh bad dang roi ha kine ki lum bad kaba dang pynneh pynsah ïa ka ktien ka thylliej bad ka kheiñ kur kheiñ kha bad ïa ka jingshim jait na ka kmie haduh mynta. Lada ngi duh ïa ka ktien bad ka kheiñ kur kheiñ kha bad ka shim jait na ka kmie, ngin duh ïa ka snap jong ka Jaitbynriew Khasi. ñiuma, ka donkam hi pat ka jingpynkylla ha ki katto katne ki bynta jong ka deiriti. Hadien ba nga la sngap bad puson bha ïa ka jingkren i Bah Mike, nga shem ba ïa ka mat kaba ïadei bad ka jingsam bynta lang sha ki khun kynthei bad khun shynrang ia ka spah nongkynti bad spah nongtymmen, ym dei ban shu kyntait kumto bad ban ong ba ka bym lah ban long. Mynta kumne, ngi donkam ruh ban pynkhlaiñ ia ka jingïadei kur, kumba ka la ju long hyndai, khnang ban ïada bad pyllait ïa ki parakur na ka duk ka thngan, ka jinglong khunswet, jingshah ïehnoh beiñ bad kylla phetwir ha la ka jong ka shnong. Na ka bynta kane donkam ban pynkhlaiñ ïa ka ïoh ka kot bad ka kamai kajih jong iwei pa iwei i dkhot jong ka ïing.
Na ka jingïakren lah ban sngewthuh ba i Bah Mike i ñiewkor haduh katta katta ïa la u kpa bad kumba i ong ba dei u kpa uba la kyrshan radbah bad saiñdur ïa ka jingim jong i. Ngam artatien ba i Bah Mike, im pat shym la lah ban pyndep lut ïa ka jingïaksaid jong i ban pynkylla ïa ka imlang sahlang bad ban saiñdur thymmai ïa ka jaitbynriew Khasi ha ka rukom kaba i ngeit. Ka Meghalaya Together ka kyrkhu kyrdoh ïa i ba in nang lah ban maitshaphrang ha ki snem ki ban wan bad ban poi sha ka thong kaba i la buh hakhmat. Khublei Shi hajar nguh Bah Mike.
(U Nongthoh u dei u President jong ka Meghalaya Together)
